АНТУАН ДЕ СЕНТ-ЭКЗЮПЕРИ: КЫРА ТЫГЫН

ЛЕОН ВЕРТИГЭ

Бу кинигэни улахан киһиэхэ анаабытым, онон, оҕолортон, бырастыы гыныҥ диэн көрдөһөбүн. Бэйэбин көмүскэнэн эттэхпинэ: бу улахан киһи – мин истиҥ доҕорум. Өссө: кини күн сиригэр өйдөөбөтө диэн суох, бэл оҕо кинигэлэрин кытта өйдүүр. Уонна түмүгэр, кини Францияҕа олорор, онтон онно билигин хоргуйуу,  тоҥуу үгэнэ. Онон кинини уоскутуоҕу, сэргэхситиэҕи баҕарыллар. Өскөтө маны барытын ылымматаххытына, мин бу кинигэни кини хаһааҥҥы эрэ кыра уолчаан эрдэҕинээҕитигэр анаабыт буолуум. Улахан дьон  үгүстэрэ төһө да умунналлар, маҥнай бары оҕо буола сырыттахтара дии.

Итиччэтигэр, анабылбын көннөрөбүн:

 ЛЕОН ВЕРТИ, кыра эрдэҕинээҕитигэр.

Мин, биирдэ, алта сааспар сылдьан, аар тайҕа туһунан «Чахчы буолбут түгэннэр» диэн ааттаах кинигэҕэ, дьикти хартыынаны көрбүтүм. Ол хартыынаҕа улахыын да улахан моҕой – адьырҕа кыылы ыйыстан эрэрэ уруһуйдаммыт этэ. Бу маннык:

Кинигэҕэ суруллубут: «Мо­ҕой булдун ыстаабак­ка эрэ бүтүннүү ыйыстар. Ол кэннэ кыайан хамсаа­бат буолар уонна аһа буһуор диэри сыл аҥарын быһа утуйар» диэн.

Мин араас быһылааннарынан толору түҥ тыа туһунан элбэҕи толкуйдаабытым уонна өҥнөөх харандааһынан бастакы хартыынабын уруһу­й­даабытым. Ол 1-кы №-дээх уруһуйум этэ. Бу маны уруһуйдаабытым.

Ол кэннэ, айымньыбын улахан дьоҥҥо көр­дөрбүтүм уонна «төһө ынырыгый?» диэн ыйып­пытым.

– Сэлээппэ туох ынырыктаах буолуой? – диэн, утарбыттара.

Онтон, ол, олох даҕаны сэлээппэ буолбатах этэ. Ол солуону ыйыстыбыт моҕой этэ. Итиччэтигэр, мин, улахан дьоҥҥо өйдөннүн диэн, аны, моҕой иһин курдаттыы уруһуйдаабытым. Кинилэргэ куруук бы­һааран биэриэх тус­тааххын. Бу баар  2-с № – дээх уруһуйум.

 

Улахан дьон: моҕойу курдаттыы иһин да, тас көстүүтүн да уруһуйдаама, хата күөгүрээпийэни, устуоруйаны, ахсааны уонна таба суруйууну сэҥээр, ол ордук буолуо диэн сүбэлээбиттэрэ. Дьэ, ити курдук, алта сааспар сылдьан чаҕылхай уруһуйдьут буолар дьылҕабын сарбынан турабын. 1-кы уонна 2-с №-дээх уруһуйдарым хоргутууттан атын туох да ситиһиини аҕалбатахтара. Оннук, бэйэбэр эрэлим сүппүтэ. Улахан дьон, төһөҕө даҕаны тугу да өйдөөбөттөр, оҕолор буоллаҕына кинилэргэ муҥура суох элбэҕи быһааран-анааран биэрэллэрэ эмиэ сылаалаах.

Итинтэн сылтаан, атын идэни таларга күһэллэн, өлүөччүк үөрэҕэр үөрэммитим. Күн сирин бары­тын кэриэтэ тилийэ көппүтүм. Кырдьык, миэхэ күөгүрээпийэ олус туһалаабыта. Биир көрүүнэн Өрүсүөнэттэн Кытайы тута араарары кытта са­тыырым. Ол, түүн хайысхаҕар бутулуннаххына олус туһалаах.

Бэйэм үйэбэр элбэх, араас боччумнаах дьону көрсүбүтүм. Өр улахан дьон ортотугар олорбутум. Кинилэри чугастан көрбүтүм-билбитим. Ол эрээ­ри, уруккуларынааҕар ордук тупсубуттар дии санаабатахпын билинэбин.

Мин, атыттартан балачча оттомноох уонна миигин өйдүөх курдук улахан киһини көрсө түс­тэрбин эрэ 1-кы №-дээх  уруһуйбун көрдөрөрүм – уруһуйбун харыстаан хаалларбытым уонна ку­руук илдьэ сылдьарым. Бу киһи кырдьык тугу эрэ өйдүүрэ дуу диэн, билиэхпин баҕарарым. Ол эрээри бары биирдик: «Бу сэлээппэ» диэн хардараллара. Оччоҕо, мин, кинилэри кытта моҕойдор даҕаны, түҥ тайҕа даҕаны, сулустар даҕаны тустарынан кэпсэтэ сатаабат буолан хааларым. Хата, кинилэр санааларын табаары сүүйүүлээх оонньуу, мохсуо бырахсыы, бэлиитикэ уонна хаалтыстар тустарынан кэпсэтэрим. Оччоҕо улахан дьон, оттомноох, чиҥ өйдөөх киһини кытта билистибит диэн астыналлара.

 

II

Ити курдук, ис санаабын кимниин да үллэстэрэ суох, балачча соҕотох чуҥкуйа сылдьыбытым. Онтон, алта сыллааҕыта, сөмөлүөтүм саахалланан Сахаараҕа түһэргэ күһэллибитим. Мотуорун иһигэр туга эрэ моһуоҕурбута. Мэхээнньик да, көтүһэн иһэр да дьон суохтара, онон төһө да уустук буоллар бэйэм оҥостон көрөрбөр тиийбитим. Мотуор үлэлээбэтэҕинэ – өлөрбүн билэбин. Иһэр уум аҕыйах хонукка тиийиэхтээҕэ.

Ол киэһэ, ырааҕынан-чугаһынан тыынар тыын­наах баара биллибэт кумах куйаарын ортотугар, утуйан хааллым. Оннооҕор, байҕалга хараабыла тимирэн болуотунан устан муна-тэнэ сылдьар да киһи, маннык мунчаарбатаҕа буо­луо. Дьэ санаан көрүҥ, ол сыттахпына, халлаан сырдыытын саҕана ким эрэ тыҥкынас саҥата уубун улдьуппута төһө-хачча буолуой? Кини этэр:

– Көрдөһөбүн… миэхэ хойчоонно уруһуйдаан кулу!

– Аа?

– Миэхэ хойчоонно уруһуйдаа эрэ…

Үрдүбэр этиҥ эппитинии, соһуйан, олоро түстүм. Харахпын ньуххана-ньуххана тулабын кичэйэн көрүөлээтим, уонна олох муннум анныгар, миигин боччумнаахтык кыҥастаһа турар кып-кыра дьикти киһини булан ыллым.

Бу баар, кэлин кинини уруһуйдаабыт мэтириэт­тэрбиттэн бастыҥнара. Биллэн турар, мин уруһуйум кини илэ бэйэтин көрбүттээҕэр, быдан мөлтөх. Онно мин буруйум суох. Алта саастаахпар улахан дьон, эйиигиттэн уруһуйдьут тахсыбат диэн итэҕэтэн кэбиспиттэрэ, онон, моҕой иһин курдат уонна тас бороонун эрэ уруһуйдууртан атыҥҥа үөрэммэтэҕим.

Хараҕым муҥунан, сөҕү­мэр көстүүнү одуулаһан, ба­лачча олордум. Эһиги, ол, тыһыынчанан көс тухары киһи олохсуйбатах сирэ буоларын умнумаҥ. Кы­рачаан, эмиэ да муммут, өлө сылайбыт, хоргуйбут, утаппыт көрүҥэ суоҕа. Кинини көрөн оло­рон: бу оҕо, икки атахтаах үктэммэтэх кумах ку­йаарыгар муна-тэнэ сылдьар диэбэккин.

Кэмниэ кэнэҕэс, дьэ саҥа таһааран, ыйыттым:

– Бэйи эрэ… эн манна тугу гына сылдьаҕын?

Онуоха кини, симиктик эрээри, оттомноохтук хат көрдөстө:

– Көрдөһөбүн… хо­йчоонно уруһуйдаа…

Барыта хайдах эрэ киһи өйү­гэр баппат таай­тарыылаах буолан, кыайан утарсыбатаҕым. Тө­һө да өлүүнү өҥөйөн турдарбын, уонна бу ман­на, кумах куйаар ортотугар табыгаһа суоҕун өй­­дөөтөрбүн, хайыамый, сиэппиттэн кумааҕы уонна үйэлээх куорсун хостоон таһаарбытым. Ол эрээри күөгүрэпкэ, устуорукка уонна ахсааҥҥа, таба суруйууга уруһуйдааҕар ордук үөрэммиппин саныы биэрэн, кыра киһиэхэ (өссө уордайа соҕус), «сатаан уруһуйдаабаппын…» диэбитим. Кини:

– Буоллун. Син биир хойчоонно уруһуйдаа, – диэбитэ.

Мин үйэлээх сааспар хойу уруһуйдаабатах буолан, билэрдии эргэ хартыыналарбын өйдүү биэ­рэн, сатыыр эрэ моҕойум иһин уруһуйдаабытым.

Онуоха уолчааным:

– Суох, суох! Мин моҕой иһигэр баар солуоҥҥа санаммаппын! Моҕой олус сэрэхтээх, онтон со­луон наһаа улахан. Мин дьиэбэр баар барым ба­рыта бып-быыкаайыктар, онон хойчооҥҥо эрэ ымсыы­ра­­бын. Хойчоонно уруһуйдаа, – диэн үөгүлүү түспү­тү­гэр, олус соһуйбутум.

Хайыамый, уруһуйдаатаҕым дии.

Кини мин уруһуйбун болҕомтолоохтук көрөн баран:

– Суох, бу хой хайы сах олус ырыганнаабыт. Атыны уруһуйдаа – диэбитэ.

Мин уруһуйдаабытым.

Саҥа доҕорум эйэр­гээбиттии, сымнаҕастык ми­чээрдээн баран:

– Бэйэҥ да көрөр ини­гин, бу хойчоон буолбатах. Бу улахан хой. Кини муостаах… – диэбитэ.

Мин уларытан атыннык уру­һуйдаабытым. Ол уруһуйбун эмиэ сирбитэ.

– Бу наһаа кырдьаҕас. Миэнэ уһун­нук тыын­наах сылдьар хойчоон эбитэ буоллар.

Онуоха тулуйарбыттан тахсан (мотуорбун ыһа охсоору ыксыыр буоллаҕым дии) бу маны тар­дыалаан биэрбитим:

Уонна кырачааҥҥа эппитим:

– Эйиэхэ бу дьааһык оҥордум. Бу иһигэр ханнык хойу баҕараҕын да, ол баар.

Сөҕүөм иһин, били суостаах дьүүллээччим, күлүм аллайа түспүтэ:

– Дьэ, бу үчүгэй! Эн туох дии саныыгын, бу хойчоон төһө оту сиирэ буолуой?

– Ону тоҕо ыйытаҕын?

– Мин дьиэбэр барым барыта бып-быы­каа­йыктар…

– Киниэхэ сөп буолуо. Мин эйиэхэ, букатын, быычыкаайык хойчоону биэрдим.

– Оннук айылаах кыра буолбатах, – диэн баран, уруһуйу үчүгэйдик көрөөрү төбөтүн төҥкөппүтэ. – Көр эрэ! Кини утуйбут…

Ити курдук мин Кыра тыгыны кытта билсибитим.

III

Кини хантан манна баар буолан хаалбытын балачча кэм ааспытын кэннэ билбитим. Кыра тыгын миигин араас ыйытыыларынан көмөн кэбиһэрэ. Онтон, мин тугу эрэ ыйыттахпына, истибэтэх кур­дук туттара. Сыыйа-баайа, тылын тамаҕыттан са­баҕалаан, кини кистэлэҥин дьэ арыйбытым. Ол курдук, кини маҥнай, мин сөмөлүөппүн көрөн ба­ран ыйыппыта (сөмөлүөтү уруһуйдуу сатаабап­пын, син биир кыаллыбат):

– Бу туох тэрилий? – диэн.

– Бу тэрил буолбатах, бу сөмөлүөт. Мин сө­мөлүөтүм. Көтөр аал.

Көтөр аалынан сатаан көтөрүм туһунан, быһаа­ра-быһаара, киэн тутта кэпсээбитим. Онуоха кини:

– Хайдах? Оччоҕо эн халлаантан сууллубутуҥ дуо? – диэн саҥа аллайа түспүтэ.

– Оннук – диэн сэмэйдик хардарбытым.

– Аата көрүдьүөһүн!.. – диэн баран, Кыра тыгын абарыам иһин чуор баҕайытык күлбүтэ. Мин, кэп­сээммэр оттомноохтук сыһыаннаһары ордорор буоламмын, сүөм түспүтүм. Онтон:

– Оччоҕо, эн эмиэ халлаантан түстэҕиҥ дии. Халлаан ханнык  эттигиттэн?

«Дьэ дуу, кини хантан бу кумах куйаарга баар буолан хаалбыта таайылыннаҕа!» дии санаан, кө­нөтүнэн ыйыппытым:

– Эн ол аата, манна, халлаан куйаарын ханнык эрэ атын эттигиттэн кэллэҕиҥ дии?

Кини итиннэ хардарбатаҕа. Сөмөлүөтү чинчийэн көрө-көрө, баһын быһа илгистибитэ:

– Чэ, туох да диэбит иһин, эн манныгынан ыраах­тан көтөн кэлэр кыаҕыҥ суох… – диэбитэ уонна  тугу эрэ санаан балачча саҥата суох барбыта. Онтон сиэбиттэн мин биэрбит хойчооммун хостоон таһааран, туох эрэ күндүнү булбуттуу боччумура-боччумура одууласпыта.

Эһиги санаан көрүҥ, ити «халлаан куйаарын атын эттиктэрин» туһунан тыл быһаҕаһын быктарыыттан, мин, билиэх-көрүөх баҕам төһөлөөх өрө күөдьүйэ түспүтэ буолуой. Ол иһин өссө элбэҕи истээри:

– Тоойуом, эн хантан көтөн кэлбиккиний? Дьиэҥ ханна баарый? Мин хойчооммун ханна илдьэ барыаххын баҕараҕын? – диэн ыйыппытым.

Кини, тугу эрэ толкуйдуурдуу саҥата суох тур­бахтаан баран:

– Эн миэхэ дьааһык биэрбитиҥ олус үчүгэй: хой­чоонум түүнүн манна утуйан абыраныа, – диэбитэ.

– Оннук ээ. Уонна, эн өйдөөх оҕо буоллаххына, мин эйиэхэ өссө күнүһүн хойчоону баайар быа биэриэм. Өссө тоһоҕо мас.

Кыра тыгын сонньуйбута:

– Баайар быа? Ол тоҕо?

– Хойгун баайбатаххына, ханна тиийиэ биллибэт. Сүтэн да хаалыа, – диэбиппэр, доҕорум:

– Ханна бараахтыай? – диэн баран, көрдөөхтүк күлэ түспүтэ.

– Ханна барара-кэлэрэ биллибэт буоллаҕа дии? Хараҕа ыларын былаһын тухары иннин хоту барыа.

Онуоха Кыра тыгын боччумнаахтык:

– Ити баҕас куттала суох, антах сылдьар сирим да үөтэтэ суох, – диэн баран, санаарҕаабыттыы эбэн эппитэ, – көнөтүк инниҥ хоту да бардаххына, ырааппаккын…

 

IV

Ити курдук, мин, өссө биир суолталааҕы арый­бытым: кини төрөөбүт халлаанын эттигэ, дьиэ эрэ саҕа иэннээҕин!

Туох диэхпиний, миигин ити солун улаханнык со­һуппатаҕа. Бэйэм да билэрим, Улуу куйаарга: Сир, Ха­тааһын чолбонун, Кураан чолбонун, Дьэл­лэҥэ кур­дук улахан чолбоннортон ураты сүүһүнэн ахсааннаах араас кыра халлаан эттиктэрэ, су­лустар баалларын. Сорохторун, улаатыннарар ха­лампааһынан да татта­ран көрдөххө арыычча көс­төллөр. Халлаан эттиктэ­рин үөрэтэр астыраныам оннуктары арыйдаҕына бэл, аат биэрбэт, судургу ахсаанынан бэлиэтиир. Холо­бур:  3251-с халлаан эттигэ (астероид) диэн.

Онтон, миэхэ, Кыра тыгын, «В-612-с эттик» диэн ааттаах, быычыкаайык халлаан эттигиттэн кэлбит буо­­луон сөп диэн санаа үөскүүрүгэр, төрүөт баар. Ол хал­лаан эттигэ, 1909 сыллаахха, биир эрэ түгэҥҥэ, түүр астыраныамын халампааһыгар көстөн ааспыт.

Халлааны үөрэтэр учуонай, ити арыйыытын ту­һунан Норуоттар икки ардыларынааҕы асты­ра­ныамнар түмсүүлэригэр иһитиннэрбит. Ону ким даҕаны итэҕэйбэтэх, тоҕо диэтэххэ кини түүр омук таҥаһын таҥнан сылдьара үһү. Дьэ, улахан дьон инниктэр!

Хата, ол, «В-612» халлаан эттигин арыйбыт учуо­най дьолугар, түүр омуктар муҥур баһылыктара – Султаан, дьонун-норуотун өлөрөрүнэн кут­таан туран, бүтүннүү ар­ҕаа сайдыылаах омук­тар та­ҥастарын таҥ­налларыгар кү­һэйэр ыйаах та­һаар­быт.

1920 сыллаах­ха, би­ли, астыра­ныам ары­­йыытын туһунан  эмиэ биллэрбит. Бу сырыыга учуо­най аныгылыы, му­ҥу­туур муо­да­нан тигиллибит, таҥаһы таҥна сылдьа­ра үһү. Дьэ, ол эрэ иһин, арыйыытын ылым­мыт­тар.

Мин, улахан дьоҥҥо туһулуурум быһыытынан «В-612» халлаан эт­тигин туһунан сиһилээн, оннооҕор ахсаан аатын кытта бэлиэтээн кэпсээтим. Улахан дьон сыыппаралары олус би­һирииллэр. Кинилэргэ, саҥа доҕордоммуккун кэп­сээтэххинэ, кини туһунан туох даҕаны күттүөннээҕи ыйытыахтара суоҕа. Холобур: «Кини хайдах са­ҥалааҕый? Ханнык оонньуулары таптаан оон­ньуу­руй? Лыахтары сатаан тутар дуу?» – диэн. Ки­нилэр: «Хас саастааҕый? Хас ини-биилэрий? Төһө ыйааһыннааҕый? Аҕата төһө хамнаһы өлөрөр?» – диэн ыйытыахтара. Дьэ ол кэннэ киһини билбит курдук сананаллар. Аны, улахан дьоҥҥо: «Мин кыһыл кирпииччэлэринэн тутуллубут наһаа үчү­гэй дьиэни көрдүм, түннүгэр сибэкки олордуллу­бут, кырыыһатын үрдүгэр өтөннөр олороллор» диэтэххэ, ол дьиэ хайдах буолуохтааҕын өйдөрү­гэр батаран көрбөттөр. Ол оннугар: «Мин, сүүс тыһыынча төлөбүргэ турар дьиэни көрдүм», –диэтэхпинэ, «туох айылаах үчүгэй дьиэтэй, ол» диэн өрө хаһыытыы түһүөхтэрэ.

Эмиэ ол сиэринэн: «Кыра тыгын дьиҥнээхтии баар буола сылдьыбытын бигэргэтэр туоһулар баал­лар, холобур: кини алыс ис киирбэх этэ, кини күлэрэ, кини хойчооннонуон баҕарара. Онтон ким хойго ымсыырар, ол чахчы тыыннаах буоллаҕа дии», – диим арай. Бука санныларын ыгдаҥнатан баран, миигин тугу да ыраҥалаабат кыра оҕо курдук көрүө эти­лэр. Онтон кинилэргэ: «Кини, «В-612» диэн ааттаах халлаан эттигиттэн көтөн кэлбитэ», – диим арай. Бука итэҕэйэн, элбэҕи тугу да ыйыталаһыахтара суоҕа этэ. Дьэ, улахан дьон диэн инниктэр. Кинилэргэ кыыһырар туһата суох. Оҕолор, улахан дьоҥҥо ис­тиҥник сыһыаннаһыах тустаахтар.

Онтон, биһиги, олох диэн тугун өйдүүр дьон буоларбыт быһыытынан, ол бэлиэтиир ах­саан­нартан уонна сыыппаралартан күлүөхпүтүн эрэ сөп. Дьэ ити иһин, мин, бу сэһэммин аптаах остуоруйа курдук, бэйэм умсугуйан туран саҕалыыбын.

Маннык саҕалыахпын баҕарабын:

«Олорбута эбитэ үһү Кыра тыгын. Кини бэйэтит­тэн эрэ обургу иэннээх, быыкаа сирдээҕэ уонна истиҥ доҕоро суоҕуттан олус соҕотохсуйара…» Ким олоҕу өйдүүр, тута, барыта кырдьык буоларын итэҕэйбит буолуохтаах.

Тоҕо диэтэххэ, бу кинигэбин аралдьыйа эрэ таа­рыйа ааҕыаххытын баҕарбаппын. Мин, кыра­кый доҕорбун санаатахпына сүрэҕим быһыта кы­маахтыыр, онон, кини туһунан кэпсиирим да ыара­хан. Кини, хойчоонун илдьэ, миигин хаалларан барбыта хайы сах алта сыл буолла. Ол иһин, кинини умнумаары, хат кэпсээн көрөөрү гынным. Доҕоттору умнар диэн – олус курус буолбат дуо. Киһиэхэ эрэ барытыгар, доҕор көстүбэт. Мин, аны, сыыппарала­ры эрэ сэҥээрэр улахан дьон курдук буолан хаалыам диэн, сэрэхэччийэбин. Биир үксүн ол да иһин хаа­лаах кырааска уонна өҥнөөх харандаас атыыласпытым. Мин сааспар хат уруһуйдуурга ылсыһыы, судургута суох. Өс­көтө, үйэҥ тухары моҕой тас бараанын уон­на кур­даттыы иһин эрэ алта саастааххар уруһуйдаа­­быт буоллаххына! Биллэн турар төһө кыаллары­нан майгынната сатыам. Ол гынан баран, табыллары­гар улаханнык эрэммэппин. Биир мэтириэт бэркэ тах­сар, атына таммах да саҕа майгыннаабат буо­лар. Уҥуоҕа эмиэ: биир уруһуйбар тыгын аһары улахан курдук, атыныгар – аны, аһары кыра курдук. Уонна, таҥаһа хайдах өҥнөөҕүн эмиэ мөлтөхтүк өйдүүбүн. Онон, аньыыбын тугу кистиэмий, хайдах табылларынан араастаан уруһуйдаан холонон көрүөм. Түмүгэр, ханнык эмэ суолталаах ымпыгар-чымпыгар алҕаһы оҥоруохпун сөп. Хайыаххытый, эһиги алыс ирдэ­биллээхтик сыһыаннаһымаҥ. Мин доҕорум, миэхэ, тугу да быһааран биэрбэт этэ. Эбэтэр, кини миигин бэйэтин курдук саныыра эбитэ дуу. Хомойуох иһин, мин, кини курдук хойу дьааһык курдат кыайан көр­бөппүн. Баҕар, мин, кыратык улахан киһиэхэ май­гынныырым дуу. Бука, кырдьан эрдэҕим буолуо.

 

V

Күн аайы, мин, кини дойду оҥостубут халлаанын эттигин туһунан туох эрэ солуну арыйарым. Ону даҕаны, хайдах ол дойдутун хаалларбытын уонна айаҥҥа туруммутун туһунан тыл баһыгар-атаҕар кыбытан кэпсиириттэн эрэ сылыктаан. Үһүс күм­мүтүгэр, Абааһы Тайаҕа диэн үүнээйиттэн сылтаан, алдьархай суоһаабытын туһунан истибитим.

Ол эмиэ, хойчоонтон сылтаан арыллан тахсы­быта. Эмискэ, Кыра тыгын тугу эрэ саарбахтаабыт курдук мунчааран ылбыта уонна ыйыппыта:

– Этэ эрэ, хойдор кырдьык талахтары, сэппэ­рээктэри сииллэр дуо? – диэн.

– Оннук, ити кырдьык.

– Чэ бэрт эбит!

Мин, хойдор сэппэрээги сииллэрэ туох улахан суолталааҕын өйдөөбөтөҕүм. Ол эрээри, Кыра тыгын салгыы:

– Оччотугар, кинилэр Абааһы Тайахтарын эмиэ сиир буоллахтара дии? – диэн ыйыппыта. Мин, Абааһы Тайаҕа сэппэрээк буолбатах, кини таҥара дьиэтин саҕа үрдүктээх модьу-таҕа мас, эн бүтүн үөр солуону да аҕаллаххына биир Абааһы Тайаҕын сатаан сиэхтэрэ суоҕа диэн утарбытым. Кыра тыгын солуоннар тустарынан истэн күлбүтэ уонна:

– Кинилэри үрүт үрдүлэригэр кыстыы туруо­рарга күһэллиэм этэ… – диэбитэ. Онтон салгыы боччумнаах баҕайытык:

– Абааһы Тайахтара саҥа быктахтарына, букатын, кып-кыра буолаллар, – диэбитэ.

– Чэ сөп, буоллунар. Ол эрээри, эн хойчоонуҥ кыра Абааһы Тайахтарын тоҕо сиэхтээҕий?

– Тоҕо, диэн! – кини туох эрэ сүрдээх судургу, өйдөнүмтүө туһунан кэпсэнэринии, саҥа аллайа түспүтэ. Онтон мин, туох туһунан этиллибитин толкуйдаан таһаарыахпар диэри, өйбүн сыспытым.

Кыра тыгын олорор халлаанын эттигэр, ханнык баҕарар сиргэ курдук туһалаах уонна омсолоох үүнээйилэр үүнэллэрэ. Ол аата онно үчүгэй ту­һалаах үүнээйилэр туораахтара уонна туһата суох, омсолоох үүнээйилэр туораахтара бааллара. Онтон бытархай туораахтар көстүбэт буоллахтара дии. Кинилэр сир анныгар дириҥник батары түһэн биирдэстэрэ эмэ тыллыар диэри, нуктуу сыталлар. Тыллыбыт туораах араскы тардан, күн диэки талаһан уһаан барар. Бастаан туох да куттала суох намчы буолар. Өскөтө, ол, сиэнэр оҕуруот аһа эбэ­тэр сибэкки умнаһа буоллаҕына, төһө баҕарар үүн­нүн. Онтон, ханнык эрэ омсолоох эрбэһин дуу, иилэ­ҕэс дуу буоллаҕына, арааран билээт,  силистэ­ри түөрэн кэбиһиэхтээххин.

Кыра тыгын олорор сиригэр, иэдээни таһаарар омсолоох – Абааһы Тайаҕын туорааҕа баар эбит. В-612 эттик буора бүтүннүү онно сутуллубут. Абааһы Тайаҕын кэмигэр аахайбакка хааллаххына, кэлин өрүһүммэккин. Мас, дойдуну бүтүннүү куор­ҕаллыан сөп. Модьу силиһинэн эттиги курдат, дьөлө үүттүү үүнэр. Өскөтө, эттик кыра буоллаҕына, балысханнык үүммүт Абааһы Тайахтара ону сэмнэххэ кубулутуохтарын сөп.

– Миэхэ, күннэтэ уталыппакка оҥоһуллуохтаах, биир сүрүн дьарыктаахпын, – диэбитэ биирдэ  Кы­ра тыгын. – Сарсыарда ойон тураат, суунаат-та­раанаат, бэйэни өрө тардынаат, тута, олорор сирбин хо­муйуу-ньимийии. Хайаан да, сибэкки ук­тарыттан уратыта биллибит Абааһы Тайахта­рын араскыларын кырыстан ылҕаан, түөрэн кэбиһиэх тустааххын. Саҥа быкпыт араскылар бары үк­чү буолаллар, онтон обургу буоллахтарына араа­рыахха сөп. Ол сүрдээх салгымтыалаах дьарык эрээ­ри, олус ыарахана суох.

Биирдэ, кини миэхэ, ман­нааҕы оҕолор өй­дүүл­лэ­рин курдук, кы­һал­лан ту­ран хар­тыына уру­һуй­дуур­бар сү­бэлээбитэ.

– Өскөтө, кинилэр хаһан эмэ айаҥҥа ту­руналлара кэл­лэҕинэ, диэбитэ, – ол ту­һалаах буолуоҕа.

Атын үлэ кыратык кэ­тэс­пититтэн туох да алдьархай тахсыбат. Он­тон, Абааһы Та­йах­тарыгар көҥү­лү биэр­диҥ да, иэдээн­тэн мүч­чү­рүйбэккин. Мин биир халлаан этти­гин билэрим, он­но сүрэҕэ суох киһи олорбута. Кини үс араскыны кэмигэр түөр­бэтэх…

Кыра тыгын миэхэ ону сиһилии кэпсээбитит­тэн, ол халлаан эттигин уруһуйдаабытым. Дьи­ҥэр, мин, дьоҥҥо сүбэ-ама биэрэртэн туттунабын эрээри, Абааһы Тайахтара тугунан суоһуулла­рын араас халлаан эттиктэригэр сылдьыбыт дьон үгүс­тэрэ билбэттэрин быһыытынан, бу сырыы­га сү­бэлиирбэр тиийэбин: «Оҕолоор! – диибин, – Абааһы Тайахтарыттан сэрэниҥ!» Мин, куттал эһиэ­хэ өрдөөҕүттэн суоһуур, ону эһиги урукку бэйэм курдук сэрэйэн да көрбөккүт диэн, доҕотторбун сэрэтиэхпин баҕарабын. Ол иһин, кэммин кэрэй­бэккэ, бу уруһуйу тиритэ-хорута оҥордум. Баҕар эһиги ыйытыаххыт: бу Абааһы Тайахтарын кур­дук улахан, суостаах уруһуйдар кинигэҕэ тоҕо суох­тарый диэн? Хардата судургу: кыһалла сатаабытым үрдүнэн, уруһуйум табыллыбата. Он­тон, Абааһы Тайахтарын уруһуйдуурбар, мии­гин, ура­ты суолталааҕы оҥоробун диир санаа өрө күөттүүрэ.

 

VI

О, Кыра тыгын! Мин сыыйа-баайа эн олоҕуҥ ­хай­дах курдук куруһун уонна биир күрүс сал­гым­тыа­лаа­ҕын өйдөөбүтүм. Өр кэмҥэ эйигин сэргэхси­тиэх биир эрэ суол баара: саҕахха түһэн эрэр күнү кэрэхсии атаарыы. Мин, ону, төрдүс күн сарсыардатыгар, эн:

– Мин саҕаҕы одуулуурбун олус сөбүлүүбүн. Ба­ран, күн хайдах киирэрин көрүөх, – диэбиккэр эрэ таайбытым. – Хайыахпытый, кэтэһэрбитигэр тии­йэбит.

– Тугу кэтэһэбит?

– Күн хаһан киирэрин.

Маҥнай эн олус дьиктиргээбитиҥ, онтон бэйэҕиттэн бэйэҥ күлбүтүҥ уонна эппитиҥ:

– Мин, хайдах эрэ, куруук, бэйэм дьиэбэр сылдьар курдук сананабын!

Кырдьык даҕаны. Дьон бары билэллэр, Амыарыкаҕа күн ор­то­­то буолуута Быраансыйа­ҕа күн хайы-сах арҕаа­лыы­рын. Арай, кыл түгэнэ Бы­раан­сы­йаҕа баар буо­лан хаал­лах­хы­на эрэ, күн кии­риитин дуо­һуйа кө­рүөххүн сөп. Хомойуох иһин, Быраансыйаҕа диэ­ри олус ыраах. Он­тон эн, бэйэҥ дой­дугар, олорор олоп­поскун аҕыйах хар­дыы сы­ҕарыттыҥ да, бүтэр. Ол иһин эн,  күн саҕахха саһарын ба­ҕаҥ ханыар диэри, хат-хат кэтээн көрөрүҥ…

– Биирдэ, мин, күн киирэрин түөрт уон үс төгүл  көрбүтүм! – диэбитиҥ уонна тохтуу түһэн баран, эбэн: – Билэҕин… алыс чуҥкуйдаххына күн хайдах киирэрин кэтээн көрөр үчүгэй буолар… – диэбитиҥ.

– Оччотугар, ол, түөрт уон үс төгүл күн киирэрин көрбүт түгэҥҥэр, эн наһаа күүскэ чуҥкуйбутуҥ дуо?

Кыра тыгын хардарбатаҕа.

 

VII

Бэһис күммүтүгэр, эмиэ, хойчоон көмөтүнэн Кыра тыгын биир кистэлэҥин билбитим. Кини, саҥата суох өр толкуйдаан баран, туох эрэ түмүккэ кэлбиттии уһата-тэнитэ барбакка соһуччу ыйыппыта:

– Өскөтө хойчоон талахтары сиир буоллаҕына, си­бэккилэри эмиэ сиир буоллаҕа дии?

– Туох түбэспитин барытын сиир.

– Оннооҕор хатыылаах сибэккилэри кытта дуо?

– Оннук, хатыылаах сибэккилэри эмиэ.

– Оччоҕо хатыы туох туһалааҕый?

Мин ону билбэт этим уонна солото суох сыл­дьарым: мотуорга биир буолта харан хаалан, ону өһүлэ сатыырым. Иһэр уум бүтэн эрэрэ уустуктары үөскэтэрэ тустаахха, миэхэ, ыарахан этэ. Уонна биир үксүн, бу саахал иэдээнинэн түмүктэниэх кур­ду­га санаабын тууйан, кутталым улааппыта.

– Хатыы оччоҕо туох туһалааҕый?

Кыра тыгын тугу эрэ ыйытан баран харда ыла илигинэ арахпат этэ. Сөллөн биэрбэт буол­таттан кыйаханан, туох айахха түбэспитинэн хар­дарбытым:

– Хатыы туох да туһата суох, сибэккилэр ону көннөрү куһаҕан кэмэлдьилэриттэн таһаараллар.

– Оннук эбит дуу!

Балачча чуумпурбуппут. Онтон кини кыыһыр­быттыы:

– Мин эйиигин итэҕэйбэппин! Сибэккилэр алыс намчылар, кэбирэхтэр уонна өс киирбэхтэр.  Күүр­кэтинэн хорсун курдук тутта сатыыллар. Өскөтө, хатыылаах буоллулар да – бары онтон саллалларын курдук саныыллар…

Мин хардарбатаҕым. Ол түгэҥҥэ: «Өскөтүн бу буолта сип-сибилигин өһүллүө суоҕа да, өтүйэнэн бытарыйыар диэри хампы охсуом», – дии саныы турбутум. Ити санаабын Кыра тыгын эмиэ быһа түспүтэ:

– Оччоҕо эн санааҕар, сибэккилэр…

– Ээ, суох! Мин туох да дии санаабаппын! ­Тө­бөбөр туох көтөн түспүтүн эппитим. Көрбөккүн дуо, солото суох түбүгүрэ турабын дии.

Кини миигин дьиктиргии көрбүтэ.

– Солото суох түбүгүрэ?!

Кини, мин аҕыныахха биккиллибит өтүйэлээх илиибин өрө туппутунан киниэхэ өйдөммөт, то­лоостук да көстөр, туох эрэ тэрил үрдүгэр төҥ­көрөҥнүүрбүн хараҕын араарбакка одуулаһара.

– Эн улахан дьон курдук тыллаһаҕын! – диэбитэ.

Мин сиэрэ суох быһыыламмыппыттан тардым­мытым. Онтон кини, харса суох эбэн:

– Мин биир халлаан эттигин билэбин, онно хаан өлбөх сирэйдээх итинник тойооску олорор. Кини олоҕун былаһын тухары биирдэ даҕаны сибэккини сытырҕаан көрбөтөх. Хаһан даҕаны сулустары хантайан көрбөтөх. Үйэлээх-сааһыгар  кими да таптаабатах. Олорбутун былаһын туха­ры туох да боччумнааҕы оҥорботох. Арай тох­толо суох биир дьарыктаах: ахсаан ааҕар-суот­туур. Уонна сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри: «Мин дуоспуруннаах киһибин! Мин боччумнаах ки­һибин!» диэн хатылаан тахсар. Үкчү эн курдук. Он­нук бэйэтин үллүөр диэри күүркэтинэр. Дьиҥэр кини киһи да буолбатах. Кини тэллэй.

– Туох диигин?

– Тэллэй!

Кыра тыгын абаккатыттан бэл кубарыйан хаал­быта.

– Сибэккилэргэ мөлүйүөнүнэн сыллар тухары хатыы куруук тахсара. Уонна хойдор, мөлүйүөнү­нэн сыллар устата, сибэккилэри сииллэрэ. Ама, си­бэккилэр кыахтара баарынан үүннэрэн сордом­мут хатыылара туох да туһата суох буоларын өйдүү сатааһын – болҕомтону тарпат буоллаҕай? Хайдах хойдор уонна сибэккилэр икки ардыларыгар бара турар сэрии солуута суох аатырыай? Ханныгын да иһин, хаан өлбөх сирэйдээх суон тойон ааҕар-суоттуур ахсаанынааҕар ол болҕомтону таппат, туһата суох буолуон табыллыбат. Арай, мин, бу аан дойду үрдүнэн биир соҕотох сибэкки баарын билэр буолуум, уонна ол сибэкки мин халлааным эттигэр эрэ үүнэр буоллун, онтон атын ханна да букатын суох буоллун. Ону биир үтүө сарсыарда хойчоон сиэн кэбистин уонна тугу оҥорбутун даҕаны өйдөөбөккө  хааллын? Ити барыта эн санааҕар, солуута суох дуо!

Кини кытаран тахсыбыта. Онтон эмиэ:

– Өскөтө, суос-соҕотох, ханна да мөлүйүөнүнэн сулустарга суох сибэккини таптыыргыттан: халлаа­ны көрө-көрө бэйэҕин дьоллооҕунан ааҕынаргыт­тан дуоһуйарыҥ да сөп буоллун. Уонна: «Ханныы эрэ ханна, мин сибэкким үүнэн турар», – дии саныыр буол. Онтон хойчоон ону сиэн кэбистэҕинэ, син биир сулустар бары тэҥинэн умуллан хаал­быттарын кэриэтэ буолуо дии! Эн этэргинэн, ити барыта солуута суох дуу!

Кини итинтэн ордук тугу да кыайан эппэтэҕэ. Эмис­кэ ытаан маккыраабыта. Халлаан хараҥар­бы­та. Мин үлэбин бырахпытым. Миэхэ, ол сордоох буолтам уонна өтүйэм, тамаҕым хаппыта уонна баҕар өлүүм даҕаны көр курдук буола түспүттэрэ. Сулуска, чолбоҥҥо – мин Сир диэн ааттаах олорор чолбоммор – Кыра тыгын ытыыра, уонна кинини уоскатар суһал сорук турара. Кинини көтөҕөн ылан илиибэр бигээбитим уонна эппитим: «Эн таптыыр сибэккигэр туох да суоһуур куттал суох… Мин эн хойчооҥҥор томторук уруһуйдуоҕум… Мин эн сибэккигэр анаан халыҥ хахха уруһуйдуоҕум… Мин…». Тугу саҥарарым дьүүлүн-дьаалын бэйэм даҕаны өйдөөбөт буолбутум. Оннук бэйэбит­тэн кэлэйбитим, кэмсиммитим. Мин, кини мүччү туттаран куотан эрэр уйан кутун, хайдах ыҥыран иһитиннэрэн бэйэбэр төннөрүөхпүн билбэт этим… Оннук таайыллыбат кистэлэҥнээх уонна туга да билгэлэммэт этэ, ол харах уута хоммут дойдута.

 

VIII

Сотору, ол сибэкки туһунан мин үчүгэйдик бил­битим. Кыра тыгын халлаанын эттигэр куруук сүрдээх судургу, туох да уратыта суох сибэккилэр үүнэллэрэ. Олор эминньэхтэрэ да аҕыйаҕа уонна кими да, тугу да мэһэйдээбэттии кыра сиргэ абына-табына үүнэллэрэ. Халлаан сырдыыта от быыһы­гар сэгэйэллэрэ, киэһэриитэ кэхтэллэрэ. Онтон ол сибэкки, хантан кэлэн түспүтэ биллибэт туораахтан силис тардан барбыт. Кыра тыгын атын ханнык да үүнээйигэ майгыннаабат кып-кыра араскыттан хараҕын араарбакка манаабыт. Баҕар бу, Абаа­һы Тайаҕын атын көрүҥүн араскыта буолуо, дии са­ныыра. Ол эрээри, сэппэрээк ук үрдүккэ тала­һа­рын эмискэ тохтоппут уонна аны төбөлөнөн бар­­быт. Кыра тыгын урут хаһан да маннык улахан сибэк­ки төбөтүн көрбөтөх, онон туох эрэ күүтүллүбэтэх дьиктини көрүөхтээҕин сэрэйбит. Онтон, бэйэтин күөх хоһун эркиннэрин хаххатыгар иһийэн олорор көстүбэтэх ыалдьыт, өссө да тылларга бэлэмнэнэн киэргэнэрэ. Өҥнөрүн кыһамньылаахтык талара. Ыксаабакка симэнэрэ, бииртэн биир эминньэҕи кэтэн көрөрө. Сибэкки, күн анныгар ханнык эрэ бы­та угун дуу, лээби сибэккитин дуу курдук арба­йан-сарбайан көстүөҕүн баҕарбата. Тоҕо диэтэххэ, баар суох кэрэтинэн чаҕылыйа оонньоон, сөхтөрүөн баҕарара. Күүттэриилээх ыалдьыт кыҥкый-тыҥкый майгылааҕа! Ол таайтарыылаах бэлэмнэнии күнэ күнүнэн солбулуннар да, кэмниэ кэнэҕэс, биир үтүө сарсыарда күн сардаҥата быгыыта, дьэ, сэгэс гына тыллыбыт.

Бу дьикти түгэҥҥэ бэлэмнэнэн сыратын-сыл­ба­тын барытын уурбут кэрэчээнэ, дьааһыйа-дьаа­һыйа:

– Ах, нэһиилэ уһугуннум… Бырастыы гыныҥ… өссө даҕаны ситэ хомуна иликпин, арбаҕарбын… – диэбит.

Кыра тыгын сөҕүүтүн кистээбэтэх:

– Тыый, олус да кэрэҕин!

– Дуо? Кыр­дьык дуо? – диэн симиктик хардарбыт си­бэкки. – Кү­нү кытта тэҥҥэ төрөөбүппүн, өй­дөөн кэбис.

Кыра тыгын бил­лэн ту­рар тута таай­быт, дьик­ти ыал­дьыта сэмэй, килбик майгыга сысты­батах да буоллар, хайҕахтаах сүрэҕи хамсатар кэрэ дьү­һүннээҕин!

Сибэкки сотору тэһийбэтэхтии эппит:

– Арааһа, аһыырга уолдьаспыт. Үтүө сыһыаҥҥын көрүөхпүн, миигин биэбэйдэһиэҥ буолаарай…

Кыра тыгын бэйэтин сэмэлэнэ санаабыт, уу кутар иһит була охсон сибэккини сыккыс уутунан угуттаабыт.

Сотору, кэрэчээнэ бэйэтин олус билинэрэ уон­на өһүргэһэ арыллыбыт. Кыра тыгын итинтэн эл­бэх эрэ­йи көрбүт. Ыалдьыта, түөрт иннэ курдук хатыылааҕа. Уонна биирдэ, бэл  маннык диэбит:

– Баҕардар баабырдар да кэллинэр, кинилэр сытыы тыҥырахтарыттан куттаммаппын!

– Мин олорор сирбэр баабырдар үөскээбэттэр ээ, – диэн Кыра тыгын утарбыт. – Уонна баабыр­дар, оту сиэбэттэр.

– Мин от буолбатахпын, – диэн сибэкки өһүр­гэммит.

– Бырастыы гын…

– Ханныгын да иһин, миэхэ баабырдар куттала суохтар, хата ол онну­гар үргүөртэн дьиксинэ­бин. Эйиэ­хэ, хахха­ланыахха айы­лаах бүрүө­һүн суох дуу?

«Үүнээйи эрээри, үргүөртэн дьиксинэр… дьэ дьикти… Алыс да кыҥкый майгылаах», – дии санаабыт, Кыра тыгын.

– Киэһэриитэ халпааҕынан бүрүйээр. Манна эһиэхэ олус тымныы эбит. Туох да кута-сүрэ тохтообот, чуҥкук да дойду. Онтон, мин  дойдубар…

Ситэ саҥарбакка ах барбыт. Дьиҥэр, сибэккини манна тыал туораах эрэ эрдэҕинэ аҕалан бырах­пы­та эбээт. Онон, атын ханнык да дойду, чолбон баа­рын билбэтэҕэ чахчы. Хайдах, тылгыттан хапта­рар­гын билэ-билэ, көстөн турары үлүннэриэххэ сөбүй! Кэрэчээ­нэ мух-мах барбыт, уонна Кыра ты­гын буруйдана саныырын курдук хаста да сө­төл­лүмэхтээн ылбыт.

– Хайа, бүрүөһүнүҥ ханна баарый?

– Аҕала барыахпын, тугу этэргин ситэри истээри тардыллан турабын дии!

Онуоха сибэкки, тыгын өссө күүскэ буруй­­да­на саныырын курдук, аҕала сатыы-сатыы сө­төл­лүбүт!

Кыра тыгын төһө да кэрэ сибэккини таптаатар, төһө да үөрэ-көтө сибэкки туһугар сүүрдэр, сотору саарбахтыыр санаата уһуктубут. Кини, бу кураанах тыллары сүрэҕэр чугастык ылынара уонна онтон сылтаан бэйэтин аһынара күүһүрбүт.

– Мин сибэккини алҕас истибиппин, – диэбитэ биирдэ миэхэ, итэҕэйбит киһитинии. – Сибэккилэр тугу кэпсииллэрин төрүт истибэтэх ордук. Көннөрү кэрэхсии көрө-көрө минньигэс сыттарынан дуо­һуйбут быдан ордук. Мин сибэкким минньигэс сытынан дойдубун бүтүннүү тунуйбута, онтон мин, онно хардары үөрэри сатаабатаҕым. Ол баабырдар, тыҥырахтар тустарынан кэпсэтиилэр… дьиҥэр миигин долгутуох тустаахтара, ону баара кыйахалыыллара эрэ…

Кини өссө манныгы билиммитэ:

– Оччолорго тугу да өйдөөбөтөх эбиппин! Тылы­нан буолбакка тугу оҥорбутунан дьүүллүөххэ баа­ра. Сибэкким, миэхэ, минньигэс сытын бэ­лэхтээбитэ, олох­пун сырдыгынан сыдьаайбыта. Мин онтон куотуо суохтаах этим! Ол кэрэгэй угаайыларыгар, кэнэн албастарыгар нарын-намчы бэйэтин таайыахтаах этим. Сибэккилэр биир кэм көнө сүрүннээх буол­баттар! Ол эрээри оччолорго мин, олус эдэр этим, уонна өссө да тапталга ыллара илигим.

 

IX

Мин өйдөөбүппүнэн, кини айан көтөрдөрүн кытта суолга туруммут. Аттанар сарсыардатыгар, кыһамньылаах киһи буоларын быһыытынан, куо­лутунан, олорор эттигин хомуйбут-ньимийбит. Тыы­нан бургучуһа турар булкааннарын кичэйэн ыраас­таабыт. Булкааннара иккиэйэхтэр эбит. Онно сарсыарда аайы аһы сылытар олус табыгастааҕа. Ол икки булкаантан ураты өссө биир умуллубут бул­кааннааҕа. Араас буолуон сөп, диир сэрэх санааттан, онтукатын эмиэ ыраастаабыт. Бул­кааннары үчүгэй­дик ыраастаатахха эстибэккэ, биир тэҥник, улахан тыаһа-ууһа суох умайаллар үһү. Булкаан эстиитэ – оһох үөлэһигэр куруунньук умайан уот төлө биэрби­тин курдук буолар эбит. Биллэн турар, биһиги, дьон, Сирбит булкааннарын аччыгыйбыт бэрт буолан кыа­йан ыраастаабаппыт. Ол иһин булкааннар би­һиэхэ араас кыһалҕаны үөскэтэллэр.

Салгыы, Кыра тыгын санаарҕыы-санаарҕыы Абаа­һы Тайахтарын араскыларын туурута тыып­пыт. Ки­ни ол кэмҥэ, аны хаһан да төннүбэтим буо­луо дии санаабыт.

Ити сарсыарда үгэс буолбут үлэтиттэн ураты дуоһуйууну, астыныыны ылбыт.

 

Онтон, кэрэ сибэккитин тиһэх төгүлүн уунан угуттаабыт уонна хал­пааҕын саба уураары туран, тоҕо эрэ ытыах са­наата кэлбит.

– Бырастыы, – диэбит кини.

Сибэкки хардарбатах.

– Бырастыы, – диэн Кыра тыгын хатылаабыт.

Сибэккитэ сөтөллөн ылбыт. Бу сырыыга дьаҥтан буолбатах.

– Мин акаары да эбиппин, – диэбит кэмниэ кэнэҕэс. – Миигин бырастыы гын уонна кытаатан дьоллоох буола сатаа.

Кыра тыгын соһуйуон иһин, кинини, биир да тылынан хомуруйбатах. Тыгын, таас халпааҕын туппутунан хайдах да буолуон билбэккэ, даллайан турбут. Бу хантан кэлбит сэмэй, уйаҕас иэйииний?

– Оннук, оннук, мин эйиигин таптыыбын, –диэбитин истибит. – Мин буруйум диэн, эн ону билбэтэҕиҥ буолар. Чэ, ол билигин, көдьүүһэ суох. Эн бэйэҥ, эмиэ мин курдук, кэнэн, бүтэй этиҥ. Кытаатан дьоллоох буола сатаар… Халпааҕы хааллар, аны миэхэ ити туһата суох.

– Онтон тыал…

– Оннук айылаах дьаҥныы иликпин… Түүҥҥү чэбдик салгын, хата, туһалаах буолуо. Кырдьык, мин – сибэккибин эбээт.

– Хайа онтон кыыллар, үөн-көйүүр…

– Лыахтары кытта бил­сиэхпин баҕардахпына ик­ки-үс үөнү тулуйуохтаах буоллаҕым дии. Лыахтар төһө эрэ кэрэлэр. Уон­на, атын, ким миэхэ сылдьыай? Эн ыраах буолуоҥ. Онтон, улахан кыыллартан мин куттаммаппын, бэ­йэм эмиэ тыҥырахтаахпын, – диэн баран, кэнэн му­ҥу­таан, түөрт хатыытын көрдөрбүт. Уонна эбэн: – Чэ, уһа­та-тэнитэ турума, тулуйарбыттан аастым! Барардыы санаммыккын да, бар.

Кэрэчээнэ Кыра тыгыҥҥа ытыырын көрдөрүөн баҕарбатах. Оннук үлүгэр бэйэтин үрдүктүк туттар сибэкки эбит…

 

X

Кыра тыгын халлаанын эттигиттэн ордук чу­гастарынан 325, 326, 327, 328, 329 уонна 330 халлаан эттиктэрэ эбиттэр. Кини бастакынан ол эттиктэргэ сылдьар санааламмыт. Бэйэни тугунан эрэ аралдьытыныахха уонна таарыйа туохха эрэ үөрэниэххэ сөп.

Бастакы эттиккэ ыраахтааҕы олорор эбит. Сиринэн тэлгэнэр уһун эҥэрдээх кырынаас саҕынньаҕын бүрүнэн, судургу эрээри, үрдүк олбоҕор улуутумсуйан олороро.

– Аа, бас билээччим бу баар эбит! – диэн ыраахтааҕы өрө көбдьүөрэ түспүт Кыра тыгыны көрөөт.

«Хантан миигин билэр буоллаҕай?» дии санаа­быт Кыра тыгын. «Кини миигин саҥа көрөр эбээт!»

Ыраахтааҕылар олоҕу олус судургутук көрөл­лөрүн кини хантан билиэй? Кинилэргэ киһи бары­та бас бэринээччилэрэ.

– Бэттэх чугаһаа эрэ, мин эйиигин сыныйан көрүөхпүн баҕарабын, – диэбит, кими эрэ бас билэр буолбутуттан өссө ордук улуутумсуйбут ыраах­тааҕы. Кыра тыгын олоруон баҕаран тулатын көрүммэхтээбит да, ыраахтааҕы кырынаас саҕын­ньаҕын эҥэрэ олорор эттигин бүтүннүү саба бү­рү­йэн сытара. Ол иһин, төһө да өлө сылайдар турары­гар тиийбит тыгын, эмискэ дьааһыйан ылбыт.

– Үтүө үгэс үөрүйэҕинэн, ыраахтааҕы баарына дьааһыйар көҥүллэммэт, – диэбит ыраахтааҕы. – Мин эн дьааһыйаргын бобобун.

– Алҕас, – диэн хардарбыт Кыра тыгын си­мит­тэ-симиттэ. – Уһун айаным былаһын тухары утуй­батаҕым…

– Чэ, оччоҕуна, мин эйиигин, дьааһый диэн дьаһайабын, – диэбит ыраахтааҕы. – Мин уһун кэм устата ким да дьааһыйарын көрбөтөҕүм, онон, оннооҕор итини сэҥээрэбин. Дьэ эрэ, дьааһый! Мин дьаһалым инник!

– Хайдах эрэ симиттэр курдукпун… онон тахсыбат… – диэн ботугураабыт кытаран хаалбыт Кыра тыгын.

– Бэй, бэй… Оччотугар… оччотугар мин дьаһа­лым маннык; баҕардаххына дьааһый, баҕардаххына… – Ыраахтааҕы бэйэтин тылыгар бэйэтэ хатыллы­быт, ол иһин кыратык кыйахаммыкка дылы буолбут. Хайа, ыраахтааҕыга сүрүнэ – киниэхэ биир тыла суох бас бэринии буоллаҕа. Кини ыйааҕын кэһэри, букатын, тулуйар кыаҕа суох. Онтон, бу, дьиҥнээх ыйаахтаах ыраахтааҕы эбит. Ол эрээри, олус эйэҕэс-сайаҕас буоларын быһыытынан, өйдөөх-төйдөөх, олохтоох эрэ дьаһаллары биэрэрэ.

«Өскөтүн, мин, бэйэм дьаньараалбын «байҕал хоптотугар кубулуй, диэн дьаһайдахпына, – диирэ кини, – дьаньараал ол дьаһалы толорботоҕуна, кини буруйа суох. Буруйдаах мин бэйэм буолабын».

– Олоруохха син дуо? – диэн Кыра тыгын кил­биктик ыйыппыт.

– Дьаһайабын: олор! – диэн ыраахтааҕы дьаһа­йан баран, улуутумсуйда улуутумсуйбутунан кырынаас саҕынньаҕын аҥар эҥэрин хомуйа тардыбыт.

Туох да диэбит иһин, ыраахтааҕы бачча кыра эттиккэ тугу бас билэн дьаһайарын, Кыра тыгын уһугар тиийэ өйдөөбөтөх.

– Улуу ыраахтааҕы, – диэн саҕалаабыт кини, – мин эйиигиттэн ыйытабын дуо?..

– Дьаһайабын: ыйыт! – Ыраахтааҕы өс киирбэх хоруйдуу охсубут.

– Улуу ыраахтааҕы… Эн манна тугу бас билэн дьаһайаҕын?

– Барытын, – диэбит аннараата судургутук.

– Барытын?

Ыраахтааҕы, килбигийдэр даҕаны илиитинэн бэйэтин сирин, онтон таарыччы атын эттиктэри, сулустары холбуу эргитэ охсон ылбыт.

– Балары барытын эн бас билэҕин? – Кыра тыгын лаппыйан ыйыппыт.

– Оннук, – диэн хардарбыт ыраахтааҕы. Чахчы, кини, барытыгар бары бырааптаах ыраахтааҕы буоларын быһыытынан  муҥурданар, тутулуктанар диэни билбэтэ.

– Сулустар эйиэхэ эмиэ бас бэринэллэр дуо? – Кыра тыгын ыйыппыт.

– Биллэн турар, – диэбит ыраахтааҕы. – Сулустар этиэх эрэ кэрэх, бас бэриммиттэрэ баар буолар. Мин истигэнэ суохтары тулуйбаппын.

Кыра тыгын олус диэн сөхпүт. Арай кини ман­нык сүдү кыахтаах буоллун! Оччоҕо, кини, күн киириитин биир күҥҥэ түөрт уон түөрт төгүл буолбакка сэттэ уон икки, баҕар сүүс, өссө икки сүүс төгүл олбоҕун харыс да халбарыппакка эрэ астына-дуоһуйа одуулаһыа этэ! Уонна эмиэ, ыраах хаалларбыт дойдутун санаан, курутуйан ылбыт. Онтон, хорсунугар түһэн ыраахтааҕыттан көрдөспүт:

– Мин күн киириитин көрүөхпүн баҕарабын… Көрдөһөбүн, күнү киир диэн дьаһай эрэ…

– Өскөтө, мин, ханнык эрэ дьаньараалы лыах курдук сибэккиттэн сибэккигэ тэлээрэ көт, эбэтэр кутурҕаннаах айымньыны ай, эбэтэр байҕал хоптотугар кубулуй диэн дьаһайыым. Арай ону дьаньараал толорботун, ким буруйдаах буолар – кини дуу, мин дуу?

– Эн, Улуу ыраахтааҕыа, – кыл да түгэнэ саар­бахтаабакка Кыра тыгын хардарбыт.

– Бэрт сөп, – диэн ыраахтааҕы бигэргэппит. – Хас биирдиилэриттэн, кини тугу туһалыан сөбүн, ыйытар көдьүүстээх. Бастатан туран; былаас бэ­йэҥ кыаҕыҥ иһинэн толкуйдаммыт буолуохтаах. Өскөтө, эн, бэйэҥ дьоҥҥун-сэргэҕин байҕалга бас­кытынан түһүҥ диэн дьаһайдаххына, кинилэр өрө туран өрөбөлүүссүйэ оҥоруохтара. Мин, ис­тигэн буолууну ирдиир бырааптаахпын, тоҕо диэтэххэ, мин ирдэбиллэрбин өй хотор, кыах ылар.

– Оччоҕо күн киириитэ хайдах буолар? – Кыра тыгын санатар: кини хоруй ыла илигинэ уоскайбат идэлээҕэ.

– Күн киириитэ да баар буолуо. Мин күн тахсыытын ирдиэҕим. Ол гынан баран, маҥнай табыгастаах түгэн үүнэрин кэтэһиэҕим. Тоҕо диэ­тэххэ, бас билээччи муудараһа онно сытар.

– Оччоҕо, ол, табыгастаах түгэн хаһан үүнэр? – диэн Кыра тыгын туоһуласпыт.

– Гм, гм, – диэн хардарбыт ыраахтааҕы, халыҥ халандаарын арыйбахтыы-арыйбахтыы. – Буолар кэмэ… гм, гм… бүгүн киэһэ, сэттэ чаас түөрт уон мүнүүтэҕэ. Эн, онно, мин дьаһалым хайдах курдук лоп-бааччы туоларын көрүөҥ.

Кыра тыгын дьааһыйбыт. Манна, баҕаҥ хоту, хаһан баҕарар күн киириитин көрбөтүҥ хомол­толоох эбит. Уонна кырдьыгынан эттэххэ, кини хайы сах чуҥкуйан барбыт.

– Мин барарым уолдьаста, – диэбит ыраахтаа­ҕыга. – Миигин манна туох да тутар суох.

– Хаал! – диэбит, бас бэринээччи көстүбүтүттэн олус улуутумсуйбут, уонна онтон арахсыан баҕар­батах ыраахтааҕы. – Хаал, мин эйиигин миниистир тойонунан аныаҕым.

– Туох миниистиринэн?

– Оттон… суут-сокуон.

– Манна дьүүллүөххэ айылаах кимиҥ да суох дии!

– Хайдаҕа биллибэт, – диэн ыраахтааҕы утарбыт. – Мин өссө да бас билэр сирбин ситэ кэрийэн көрө иликпин. Алыс кырдьаҕаспын, уонна  манна көлө батан турар сирэ суох, онтон сатыы сылдьар олус сылаалаах.

Кыра тыгын өндөйөн өссө төгүл эттик атын өттүн өҥөйөн көрбүт.

– Мин хайы-сах барытын көрдүм! – диэн өрө хаһыытыы түспүт. – Антах эмиэ ким да, туох да суох.

– Оччоҕо, бэйэҥ бэйэҕин дьүүллэн, – диэбит ыраахтааҕы. – Ол ордук уустук буолар. Бэйэни дьүүллүүр, атын киһини дьүүллүүрдээҕэр быдан ыарахан. Өскөтө, эн, бэйэҕин сатаан сөпкө дьүүл­лэннэххинэ, ол аата чахчы муударайгын.

– Бэйэбин бэйэм ханна баҕарар дьүүллүүр кыахтаахпын, – диэбит Кыра тыгын. – Ол туһуттан эйиэхэ хааларым көдьүүһэ суох.

– Гм, гм… – диэбит ыраахтааҕы. – Мин санаабар, манна ханна эрэ кырдьаҕас күүдээх баар бы­һыылаах. Түүн хачыгырыырын истэбин. Эн ол кыр­дьаҕас күүдээҕи дьүүллүөххүн сөп. Кэмиттэн кэмигэр өлөрөргө ууран бириигэбэрдэ таһаар. Оч­чоҕо, күү­дээх олоҕо эйиигиттэн тутулуктаах буо­луоҕа. Ол гы­нан баран, сырыы аайы бырастыы гынан, босхолоон иһиэхтээххин. Кырдьаҕас күү­дээх би­һиэ­хэ соҕото­ҕун быһыытынан  харыстаныах тустаах.

– Мин, өлөрүүгэ ууруу бириигэбэрин таһаара­ры, олох сөбүлээбэппин, – диэбит Кыра тыгын. – Уон­­на, барарбар уолдьаста.

– Суох, суох уолдьаһа илик, – ыраахтааҕы утарбыт.

Кыра тыгын кырдьаҕас ыраахтааҕыны айаҥҥа аттанаары туран хомотон барыан баҕарбатах, ол иһин:

– Улуу ыраахтааҕы, өскөтө, эн, уурбут дьаһалыҥ төтөлө суох туолуон баҕарар буоллаххына, – диэ­бит кини, – эн миэхэ, сөптөөх дьаһал биэриэх кэриҥнээххин. Холобур; мин, уһаппакка-тэниппэк­кэ айаҥҥа турунарым туһунан ыйааҕы… Мин санаабар билигин ордук тоҕоостоох кэм үүннэ…

Ыраахтааҕы хардарбатах. Кыра тыгын саараан турбахтаан баран, өрө тыыммыт уонна айаҥҥа туруммут.

– Эйиигин босуолунан аныыбын! – диэн ыраах­тааҕы тутуу былдьаһан хаһыытаан хаалбыт. Ити кэмҥэ, кини, утарары букатын ылыммат кө­рүҥ­нээҕэ.

«Улахан дьон диэн, дьэ, дьикти биис», – дии санаабыт Кыра тыгын, салгыы айаннаан иһэн.

 

XI

Иккис халлаан эттигэр, киэмсик киһи олорбут.

– Оо, сүгүрүйээччим дьэ көһүннэ! – диэн өрө ха­һыытыы түспүт кини, Кыра тыгыны ыраахтан көрөөт.

Бэйэлэрин олус үрдүктүк сананар дьон, киһи барыта кинилэр эрэ сирэйдэрин өрө салыыр, кинилэринэн эрэ киэн туттар курдук саныыллар.

– Үтүө күнүнэн, – диэбит Кыра тыгын. – Туох көрүдьүөс сэлээппэлээххин, бу, эн?

– Бу сүгүрүс гынарга аналлаах, – диэн быһаарбыт киэмсик. – Миигин эҕэрдэлии көрүстэхтэринэ тоҥ­хороҥнуурга аналлаах. Хомойуом иһин, манна ким да таарыйан ааспат.

– Оннук эбит дуу? – эрэ диэбит Кыра тыгын тугу да өйдөөбөтөхтүү.

– Ытыскын таһын эрэ, – диэбит аннараата. Кыра тыгын ытыһын таһыммыт. Киэмсик сэлээппэтин устан сэмэйдик тоҥхороҥнообут.

«Манна, били, кырдьаҕас ыраахтааҕытааҕар сэр­гэх буолсу», – дии санаабыт Кыра тыгын уонна эмиэ ытыһын таһыммыт. Киһитэ сэлээппэтин уста-уста тоҥхороҥнообут.

Итинник биэс мүнүүтэ холобурдаах үрүт үөһэ тоҥхороҥнообутун кэннэ, Кыра тыгын хайы-сах хал буолбут.

– Сэлээппэ уһуллан сиргэ төкүнүйэрин туһугар тугу гыныахха сөбүй? – диэн кини ыйыппыт. Ан­нараата олох да истибэтэх. Бэйэлэрин сиэри та­һынан билинэр, киэмсик дьон хайҕалтан атыҥҥа барытыгар бүтэй кулгаахтаахтар.

– Эн, кырдьык мин сүгүрүйээччим буолаҕын дуо? – диэн ыйыппыт Кыра тыгынтан.

– Сүгүрүйэр диэн, ол аата тугуй?

– Сүгүрүйүү диэн билинии. Бу халлаан эттигэр мин барыларынааҕар кэрэ сэбэрэлээх, мааны та­ҥастаах, барыларынааҕар баай уонна өйдөөх буоларбын билинии.

– Эн олорор эттиккэр, эйиигиттэн атын, ким да суох дии!

– Буоллун, миигин эн дуоһут, син биир өрө тут, арбаа!

– Эйиигин астынабын, – диэбит Кыра тыгын саннын ыгдах гыннаран баран. – Ол эрээри, иннэ киһини дуоһутар туох баарый – диэн баран, киэмсиктэн куотан хаалбыт.

«Чахчыта да, улахан дьон – олус да дьиктилэр», – диэн, кини судургутук санаабыт, айаннаан иһэн.

 

XII

Онтон кэлэр халлаан эттигэр, арыгыһыт олорор эбит. Кыра тыгын ол киһиэхэ уһаабатах эрээри, санаата лаппа түспүт.

Кини онно тиийбитэ, арыгыһыт кураанах уонна толору бытыылкалар аармыйаларын иннигэр кэчигирэтэн баран, саҥата суох одуулуу олороро.

– Эн бу тугу гынаҕын? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын.

– Иһэбин, – диэбит салбаҕырбыт дьүһүннээх арыгыһыт.

– Тоҕо?

– Умнар туһуттан.

– Тугу умнаары? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын, арыгыһыты аһына санаан.

– Суобаһым ыал­дьарын ум­нуохпун баҕа­рабын, – диэн, төбөтүн ыйаан оло­рон арыгыһыт би­лиммит.

– Ол туохтан суо­баһырҕаатыҥ? – Кыра тыгын бу сор­доох­хо көмөлөһүөн олус баҕарбыт.

– Иһэрбиттэн суобаһырҕыыбын! – диэн бы­һаарбыт арыгыһыт уонна салгыы биир да тылы ыһыктыбатах.

Онтон Кыра тыгын тугу да гыныан булбатах, үл­тү буккуллан салгыы айанныы турбут.

«Дьэ кырдьык, саарбаҕа суох, улахан дьон олус да дьикти норуот», – дии санаабыт.

 

XIII

Төрдүс халлаан эттигин дуоспуруннаах ки­һи баһылаан олорор эбит. Кини олус солото суох буолан Кыра тыгын кэлбитигэр төбөтүн да өн­дөппөтөх.

– Үтүө күнүнэн, – диэбит Кыра тыгын. – Бөп­пүрүөскэҥ умуллубут.

– Үскэ эбии икки – биэс. Биэскэ эбии сэттэ – уон икки. Уон иккигэ эбии үс – уон биэс. Үтүө күнүнэн. Уон биэскэ сэттэ – сүүрбэ икки. Сүүрбэ иккигэ алта – сүүрбэ аҕыс. Уот да уматтар соло суох. Сүүрбэ алта­ҕа биэс – отут биир. Уух! Итиччэтигэр буоллаҕына, биэс сүүс биир мөлүйүөн алта сүүс сүүрбэ икки тыһыычча сэттэ сүүс отут биир.

– Биэс сүүс мөлүйүөн туоҕуй?

– А-а? Эн өссө да баар эбиккин дуу? Биэс сүүс мөлүйүөн… Туоҕун бэйэм да билбэппин… Мин наһаа элбэх үлэлээхпин! Мин, тылынан кыырар солото суох дуоспуруннаах киһибин! Иккигэ эбии биэс – сэттэ…

– Биэс сүүс мөлүйүөн туоҕуй? – диэн лаппыйан ыйыппыт Кыра тыгын: тугу эрэ ыйытан баран харда ыла илигинэ уоскуйбат идэлээҕэ.

Дуоспуруннаах киһи төбөтүн көтөхпүт.

– Мин, бу эттиккэ хайы сах биэс сүүс түөрт сыл олордум, ол былаһын тухары миэхэ үс эрэ төгүл мэһэйдээбиттэрэ. Аан маҥнай, сүүрбэ икки сыл аннараа өттүгэр хантан эрэ көтөн кэлбит таҥа­ра кийиитэ хомурдуос. Кини үлүгэрдээх тыаһы-ууһу таһаарбытыттан, мин, хомойуох иһин тө­гүллээһиҥҥэ түөрт алҕаһы таһааран турабын. Ик­киһин, уон биир сыл анараа өттүгэр, дьар­­ҕам ыарыыта кө­бөн ылбыттаах. Ол, куруук олорон тахсар­быттан. Күүлэйдии сылдьар солом суох. Мин дуоспуруннаах, дьоһун киһибин. Үһүс төгүлүн… бу кини! Итич­чэтигэр, биэс сүүс мө­лүйүөн буолар курдук…

– Мөлүйүөнүнэн туох­тарый?

Дуоспуруннаах киһи хардарыах тустааҕын өйдөөбүт, тоҕо диэтэххэ, уоскуйуо суох.

– Биэс сүүс мөлүйүөн, ити, быыкаайык туохтар, ардыгар салгыҥҥа көстөр сээкэйдэр.

– Ол туохтарый, сахсырҕалар дуо?

– Эс, суох! Маннык, быыкаа кылабачыгастар.

– Тигээйилэр?

– Эс, суох! Маннык быыкаайык, көмүс, араас сүрэҕэ суох күөх көппөлөр кинилэри көрө-көрө буолары буолбаты ыраланаллар. Онтон мин дуос­пуруннаах киһибин. Ыраланар солом да суох.

– Аа, сулустар?

– Оннук-оннук. Сулустар.

– Биэс сүүс мөлүйүөн сулус? Олору эн туох гынаҕын?

– Биэс сүүс биир мөлүйүөн алта сүүс сүүрбэ икки тыһыычча сэттэ сүүс отут биир. Мин дуос­пуруннаах киһибин, барыта лоп бааччы буоларын сөбүлүүбүн.

– Чэ сөп, онтон ол сулустарынан эн тугу гынаҕын?

– Тугу гынабын?

– Оннук.

– Тугу да гыммаппын. Мин кинилэри бас билэбин.

– Сулустары бас билэҕин?

– Оннук.

– Мин, хайы сах биир ыраахтааҕыны көрбүтүм, кини…

– Ыраахтааҕылар тугу да бас билбэттэр. Кинилэр салайаллар эрэ. Ол олох атын.

– Эн, ол, сулустары туох гынаары бас билэҕиний?

– Баай буолаары.

– Ол тоҕо баай буола сатыыгыный?

– Ким эмэ арыйдаҕына, саҥа сулустары өссө атыы­лаһаары.

«Кини хайдах эрэ, эмиэ, били, арыгыһыт курдук толкуйдуур», – дии санаабыт Кыра тыгын.

Уонна салгыы ыйыталаспыт:

– Оччоҕо, сулустары хайдах бас билиэххэ сөбүй?

– Сулустар кимиэннэрэй? – киһитэ бэбигирии түспүт.

– Билбэппин. Кимиэнэ да буолбатахтар.

– Оччотугар, миэннэрэ. Тоҕо диэтэххэ, мин ону маҥнайгынан толкуйдаабытым.

– Ол эрэ иһин дуо?

– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Өскөтө эн, бас билээччитэ суох алмаас тааһы буллаххына, кини эйиэнэ буолар. Өскөтө эн, бас билээччитэ суох муо­ра арыытын буллаххына, эмиэ эйиэнэ. Өскөтө, эн төбөҕөр бастакынан туох эрэ санаа киирдэҕинэ, онно туоһу сурук ыллыҥ даҕаны, эйиэнэ буолар. Мин буоллаҕына, сулустары бас билэбин. Тоҕо диэтэххэ, мин иннибинэ ким даҕаны сулустары бас билэр туһунан толкуйдаабатах.

– Ити кырдьык сөп, – диэбит Кыра тыгын. – Оч­чотугар, эн ол сулустарынан тугу гынаҕын?

– Талбыппынан туттабын, – диэбит дуоспурун­наах киһи. – Хос-хос ааҕабын да, ааҕабын. Олус сылаа­лаах. Ол гынан баран мин дуоспуруннаах киһибин.

Кыра тыгыҥҥа ити быһаарыы ситэтэ суох буолбут.

– Өскөтө миэхэ солко былаат баар буоллун, мин ону моонньубар баанан илдьэ барыахпын сөп, – диэбит кини. – Өскөтө миэхэ сибэкки баар буоллун, мин ону үргээн илдьэ барыахпын сөп. Онтон эн сулуһу кыайан ылбат буоллаҕыҥ дии!

– Суох, ол эрээри мин ону бааҥҥа угуохпун сөп.

– Ол аата хайдах?

– Маннык: хас сулустаммыппын, кумааҕыга су­руйабын. Онтон ол кумааҕыны дьааһыкка уган баран, күлүүһүнэн хатаан кэбиһэбин.

– Онон бүтэр дуо?

– Оннук буолумна.

«Аата көрүдьүөһүн! – дии санаабыт Кыра тыгын. – Оннооҕор, хайдах эрэ бэйиэт иэйиитин курдук. Ол эрээри, бу, оннук үлүгэр солуулаах буолбатах».

Туох солуулааҕын, солуута суоҕун – Кыра ты­гын улахан дьонтон уратытык, бэйэтэ хайдах өй­дүү­рүнэн ылынара.

– Миэхэ сибэкки баар, – диэбит кини, – мин онно хас сарсыарда аайы уу кутабын. Мин үс бул­каан­наах­пын, олорбун сэттэ хонукка биирдэ ыраастыы­бын. Үһүөн­нэрин ыраастыыбын, умул­лубуту эмиэ. Араас буолуон сөп. Булкааннарга уонна сибэккигэ мин бас билээччи буоларым эр­гиччи туһалаах. Онтон сулустарга эйиигиттэн туох да туһа суох…

Дуоспуруннаах киһи тугу да булан хардарар кыаҕа суоҕуттан сыҥааҕа эрэ түспүт.

Кыра тыгын салгыы айаннаабыт.

«Суох, улахан дьон кырдьык сөҕүмэр норуот», – дии санаабыт судургутук.

 

XIV

Бэһис халлаан эттигэ, төһө да барыларынааҕар кыра буоллар, сүрдээх сэргэх эбит. Ол эттиккэ банаар уонна банаары уматааччы эрэ баталлара. Халлааҥҥа симэлийэн хаалыах айылаах бып-быы­каайык, дьиэтэ-уота, дьоно-сэргэтэ суох эттиккэ, ба­наар уонна банаар уматааччы туохха туһалаах буоллахтарай диэн Кыра тыгын мунаахсыйбыт. Ол эрээри эмиэ да санаабыт:

«Хайа, бу киһи эмиэ солуута суоҕунан үлүһүйэ­рэ буолаарай. Ол эрээри кини ыраахтааҕы даҕаны, киэмсик даҕаны, дуоспуруннаах уонна арыгыһыт даҕаны курдук солуута суох буолбатах. Ханныгын да иһин кини үлэтигэр туох эрэ суолталаах баар. Банаарын уматтаҕына – хайдах эрэ өссө биир сулус дуу, сибэкки дуу тыллыбытын курдук буолар. Онтон банаарын уму­руордаҕына – сулус дуу, сибэкки дуу утуйбутун курдук буолар. Кэрэхсэбиллээх дьарык. Чахчы, дьэ, бу, туһалаах дьарык. Тоҕо диэтэххэ, көрүөхтэн олус кэрэ».

Кини ити курдук кыракый эттиги кытта кэккэлэһэ түһээт, банаар уматааччыга боччумнаахтык баһын хоҥкуппут.

– Үтүө күнүнэн, – диэбит. – Эн, ити билигин банааргын тоҕо умуруордуҥ?

– Оннук кэпсэтии баар, – диэн хардарбыт банаар уматааччы. – Үтүө күнүнэн.

– Ол туох кэпсэтиитэй?

– Банаары умуруорар. Үтүө киэһэнэн, – диэн ба­ран, банаарын эмиэ умаппыт.

– Оттон оччоҕо, тоҕо хат уматтыҥ?

– Кэпсэтии оннук, – хатылаабыт банаар ума­таач­чы.

– Өйдөөбөтүм ээ, – диэн Кыра тыгын билиммит.

– Тугу да өйдүү сатыыр көдьүүһэ суох, – диэбит банаар уматааччы. – Кэпсэтии аата кэпсэтии. Үтүө күнүнэн.

Уонна банаарын умуруорбут. Ити кэннэ, кыһыл килиэккэ ойуулаах былаатынан сүүһүн көлөһүнүн соттон баран, эппит:

– Мин олус ыарахан үлэлээхпин. Хаһан эрэ бу суолталаах этэ. Мин сарсыарда аайы банаардары умуруорарым, онтон киэһэ уматарым. Миэхэ сынньанарбар күнүскүтэ хаалара, уонна өссө, уубун ханарбар түүнэ…

– Онтон ол кэпсэтии уларыйбыта дуо?

– Кэпсэтии уларыйбатаҕа, – диэбит банаар ума­тааччы. – Дьэ кыһалҕам итиннэ сытар! Мин эттигим сылтан сыл аайы эргиирэ түргэтээтэр түргэтээн иһэр, онтон кэпсэтии уруккутунан хаалбыта.

– Оччоҕо билигин хайдаҕый? – диэн Кыра тыгын ыйыппыт.

– Көрөрүҥ курдук. Эттик биир мүнүүтэ иһигэр бүтүн эргиири оҥорор, ол иһин мин кыл да түгэнэ тыын ыла түспэппин. Хас мүнүүтэ ахсын, банаарбын умуруораат, хат уматабын.

– Дьэ көр эбит! Оччоҕо, эн, күнүҥ уһуна биир эрэ мүнүүтэ!

– Онно туох да көрө суох, – диэн банаар уматааччы утарбыт. – Эн биһиги хайы сах бүтүн ыйы быһа кэпсэттибит.

– Бүтүн ый?!

– Оннук. Отут мүнүүтэ. Отут күн. Үтүө киэһэнэн! – диэн баран эмиэ банаарын умаппыт.

Кыра тыгын банаар уматааччыны төһөнөн өр кө­рөр даҕаны, оччонон сэҥээриитэ улаатан испит. Тоҕо диэтэххэ, эппит тылыгар туругаһа хайҕатыан хайҕа­тар. Кини, хаһан эрэ күн киириитин хат-хат көрөөрү олоппоһун сыҕарытарын санаан кэлбит. Ол иһин, бу, бодоруспут киһитигэр көмөлөһүөн баҕарбыт.

– Истэҕин дуо, – диэбит банаар уматааччыга. – Мин биир албаһы билэбин: эн хаһан баҕардаххына сынньанар кыахтанар…

– Мин куруук сынньаныахпын эрэ баҕарабын, – диэбит банаар уматааччы.

Тылга туругас буолуохха сөп эрээри, сүрэҕэ суох буолуохха эмиэ сөп.

– Эн халлааныҥ эттигэ алыс кыра, – диэн салгыы са­ҥарбыт тыгын, – үстэ эрэ атыллаан кэбиһиэх­хин сөп. Ол иһин, куруук күннээххэ сылдьар курдук, күн хоту хааман ис. Сынньаныаххын баҕардаххы­на, судургу, баран ис, баран ис… оччоҕо күн баҕаҥ хо­ту төһө баҕарар уһуоҕа.

– Ол миэхэ улахан туһаны аҕалбат, – диэбит ба­наар уматааччы. – Мин, утуйартан ордук тап­тыы­рым күн сиригэр суох.

– Оччотугар, дьыалаҥ мөлтөһүөр эбит, – Кыра тыгын кини туһугар курутуйбут.

– Дьыалам мөлтөх, – диэн банаар уматааччы бигэргэппит. – Үтүө күнүнэн.

Эмиэ банаарын умуруорбут.

«Бу, дьэ, киһи, – дии санаабыт Кыра тыгын салгыы айаннаан иһэн. – Кинини ыраахтааҕы да­ҕаны, киэмсик даҕаны, арыгыһыт даҕаны, дуос­пуруннаах да киһи бары сэниэ этилэр. Ол эрээри, кинилэрдээҕэр барыларынааҕар дьон күлүүтүгэр киирбэт киһи кини эрэ дии саныыбын. Бука, ити, кини, бэйэтин эрэ туһунан санаабатыттан буолуо».

Кыра тыгын өрө тыыммыт, уонна: «Бу киһини кытта доҕордоһуохха сөп эбит. Ол гынан баран, халлаанын эттигэ аччыгыйа бэрт. Икки киһи батар кыаҕа суох…».

Кини бу кэрэ халлаан эттигэр ордук биир суол­тан матарыттан хомойо санаабытын бэйэтигэр би­линиэн баҕарбатах. Ол; манна, сүүрбэ түөрт чаас иһигэр ты­һыынча түөрт сүүс түөрт уон төгүл күн киириитин дуоһуйа кө­рүөххэ сөбүн.

 

XV

Халлаан алтыс эттигэ, инники ааспыт эттигиттэн уон төгүл улахан эбит. Онно хап-халыҥ кинигэлэри суруйар оҕонньор олороро.

– Көр эрэ! Хата айанньыт кэллэ! – диэн кини саҥа аллайа түспүт Кыра тыгыны көрөөт.

Кыра тыгын киирээт, тыын ыла түһээри остуолга олорбут. Кини айаннаабыта да быдаарыйда!

– Бу, эн, хантан кэллиҥ? – диэн ыйыппыт оҕонньор.

– Бу, туох айылаах улахан кинигэтэй? – диэн хар­дары ыйыппыт Кыра тыгын. – Эн манна тугу гы­наҕын?

– Мин – күөгүрэппин, – диэн хоруйдаабыт оҕонньор.

– Ол күөгүрэп диэн тугуй?

– Ол, муоралар, өрүстэр, куораттар, хайалар уон­на кумах куйаардар ханан баалларын билэр учуонай.

– Тоҕо бэрдэй! – диэбит Кыра тыгын. – Дьэ бу – дьиҥнээх үлэ! – диэн баран, күөгүрэп олорор хал­лаанын эттигин эргиччи көрө охсон ылбыт. Кини хаһан даҕаны, маннык улахан халлаан эттигин көрө илигэ.

– Эн дойдуҥ олус даҕаны кэрэ. Акыйааннар эһиэхэ бааллар дуу?

– Мин ону билбэппин, – диэбит күөгүрэп.

– У-у, – диэн Кыра тыгын кэлэйбиттии уһуутаа­быт. – Онтон хайалар бааллар дуу?

– Билбэппин, – диэн хатылаабыт күөгүрэп.

– Онтон куораттар, өрүстэр, кумах куйаардар?

– Ону мин эмиэ билбэппин.

– Онтон эн күөгүрэп буолбатаххын дуо?

– Дьэ ол иһин, – диэбит кырдьаҕас. – Мин күө­гү­рэппин, айанньыт буолбатахпын. Миэхэ куруук айан­ньыт тиийбэтин кыһалҕата. Куораттар, өрүстэр, хайалар, муоралар, акыйааннар уонна кумах ку­йаардар ахсааннарын күөгүрэптэр аахпаттар эбээт. Күөгүрэп – ураты суолталаах улахан киһи, кэри­йэ сылдьар солото суох. Кини үлэлиир хоһуттан быкпат. Ол эрээри, айанньыттары хоһугар көрсүһэн кэпсээннэрин сурунан ылар. Дьэ, онтон, ол дьон хайалара эмэ туох эрэ солуну, сэргэҕи кэпсээтэҕинэ, күөгүрэп ол айанньыт төһө сиэрдээх киһитин би­лээри онно-манна сураһар сурук эҥин ыытан тугун-ханныгын хайан көрөр.

– Ол туох туһалааҕый?

– Тыый, өскөтүн айанньыт албыннаан-көлдьүн­нээн бардаҕына, күөгүрээпийэ үөрэҕин кинигэтэ бүтүннүү буккуллар буоллаҕа дии. Уонна аны, кини орду-хоһу иһэр буоллаҕына – эмиэ кыһалҕа.

– Ол тоҕо?

– Тоҕо диэн, арыгыһыттар харахтара икки гына көрдөрөр. Онон, дьиҥэ биир хайа баарын, күөгүрэп икки гына бэлиэтиэҕэ.

– Мин биир оннук киһини билэрим… Киниттэн соччото суох айанньыт тахсыа эбит, – диэн бэ­лиэтээбит Кыра тыгын.

– Оннук да буолуон сөп. Дьэ ити иһин, өскөтүн, айанньыт – сиэрдээх киһи буоллаҕына, кини ары­йыытын тугун-ханныгын тургутан, хайан көрөллөр.

– Хайдах хайан көрөллөр? Онно тиийэн көрөллөр дуо?

– Эс, суох. Ол уустуга бэрт. Көннөрү, айанньыт туоһулуур, бигэргэтэр тугу эрэ көрдөрөрүн ир­дииллэр. Холобур, улахан хайаны арыйбыт буол­лаҕына, саатар онтон улахан таастары аҕаллын.

Күөгүрэп эмискэ тоҕо эрэ долгуйбут.

– Эн бэйэҥ эмиэ айанньыт буоллаҕыҥ дии! Ыраахтан кэлбиккин! Миэхэ бэйэҥ халлааныҥ эт­тигин туһунан кэпсээ! – диэн баран, халыҥ да ха­лыҥ кинигэни арыйбыт, харандааһын уһуктаммыт. Айан­ньыттар кэпсээннэрин маҥнай харандааһы­нан су­руйаллар. Онтон, айанньыт бигэргэтэр туоһутун көр­дөрбүтүн эрэ кэннэ, ол кэпсээнин чэрэниилэнэн суруйаллар.

– Мин эйиигин истэбин, – диэбит күөгүрэп.

– Онтон, антах миэхэ, оннук киһи сэҥээрэрэ суох, – диэн ыган таһаарбыт Кыра тыгын. – Миэнэ барыта кып-кыралар. Үс булкаан баар. Иккитэ эстэ илик­тэр, онтон үһүстэрэ урут эстэн умуллубут. Ол гынан баран, араас буолуон сөп.

– Кырдьык, туох баҕарар буолуон сөп, – диэн бигэргэппит күөгүрэп.

– Уонна, миэхэ кэрэ сибэкки баар.

– Сибэккилэри биһиги бэлиэтээбэппит, – диэбит күөгүрэп.

– Тоҕо?! Дьиҥ кэрэ ол буоллаҕа дии!

– Тоҕо диэтэххэ, сибэккилэр эпэмиэринэйдэр.

– Ол аата хайдах – эпэмиэринэйдэр диэн?

– Күөгүрээпийэ кинигэлэрэ – күн сиригэр ураты күндү кинигэлэр, – диэн быһаарбыт күөгүрэп. – Ол иһин хаһан даҕаны эргэрбэттэр. Чахчыта да, хайа оннуттан хамсыыра диэн – олус сэдэх көстүү. Эбэ­тэр, акыйаан уолан, кууран хаалбыта эмиэ. Биһиги, үйэлээх уонна уларыйбат туһунан суруйабыт эбээт.

– Ол эрээри, умуллубут булкаан уһуктуон сөп буоллаҕа дии, – диэн быһа түспүт Кыра тыгын. – Оттон, «эпэмиэринэй» диэн тугу этэҕин? – диэн хат ыйыппыт. Кыра тыгын биирдэ ыйытан баран харда ыла илигинэ уоскуйбат.

– Ол аата: сотору сүтүөхтээх, симэлийиэхтээх диэн.

– Оччоҕо мин сибэкким сотору симэлийиэхтээх дуо?

– Биллэн турар.

«Мин кэрэм уонна үөрүүм үйэтэ суохтар, – диэбит Кыра тыгын бэйэтигэр, – сибэкким тула­лыыр эйгэттэн тугунан даҕаны көмүскэнэрэ суох, арай түөрт хатыылаах эрэ. Онтон мин, ону собус– соҕотохтуу бырахпытым!» Кини, аан маҥнай си­бэккитин хаалларбытын кэмсиммит. Ону кытта тэҥҥэ, хорсун санаата уһуктубут.

– Эн, мин хайа диэки айанныырбын сүбэлиэҥ этэй? – диэн күөгүрэптэн ыйыппыт.

– Сир диэн чолбоҥ­ҥо тиийэ сырыт, – диэн хар­дарбыт күөгүрэп. – Куһаҕана суох сурах­тааҕа.

Кыра тыгын эмиэ айаҥҥа туруммут эрээ­ри, хаал­ларбыт си­бэк­китин туһунан санаа киниттэн арахпатах.

 

XVI

Ити курдук, кини таарыйбыт сэттис халлаанын эттигэ Сир буолбут. Сир – судургута суох чолбон! Киниэхэ ааҕылларынан сүүс уон биир ыраахтааҕы олорор (биллэн турар, олор истэригэр ньиэгирдэр ыраахтааҕылара), сэттэ тыһыынча күөгүрэп, тоҕус сүүс тыһыынча дуоспуруннаах дьон, сэттэ аҥаар мөлүйүөн арыгыһыт, үс сүүс уон биир мөлүйүөн киэмсик, түмүгэр икки милийээр холобурдаах улахан дьон.

Эһиги, Сир хайдахтаах курдук аарыма улаханын өйдүүргүт туһуттан, манныгы кэпсиэххэ сөп: ситим уота айыллан тардылла илигинэ, бары алта кэн­тиньиэҥҥэ бүтүн аарымыйа банаар ума­тааччылары тутарга күһэллэллэрэ – түөрт сүүс алта уон икки тыһыынча биэс сүүс уон биир киһи. Сир, оннук улахан.

Ол көстүү туораттан көрөргө, ураты кэрэ этэ. Бүтүн аармыйа хамсаныытын, биир тэҥ тэтим­тэн тахсыбатын иһин, үҥкүү хамсаныытыгар холуохха сөбө. Бастаан, Саҥа Сэлээндийэ уонна Абыстыраалыйа банаар уматааччылара саҕа­лыыллара. Кинилэр уоттарын умуруоран баран утуйа барыыларыгар Кытай банаар уматаач­чыларын кэмнэрэ кэлэрэ. Кытайдар үҥкүүлэрин то­лороот быыс кэннигэр сүтэллэригэр, Арассыыйа уонна Ииндийэ банаар уматааччылара тахсаллара. Салгыы – Аапырыка уонна Дьобуруопа. Ол кэннит­т­эн Соҕуруу Амыарыка. Онтон Хотугу Амыарыка. Ки­нилэр, хаһан даҕаны алҕаһаабакка кэмигэр эрэ сиэнэҕэ тахсаллара. Дьэ, чахчы, чаҕылхай көстүү эбитэ буолуо.

Арай, Хотугу бүөлүс соҕотох банаар уматааччы­та уонна кини биир идэлээҕэ Соҕуруу бүөлүс ба­наар уматааччыта кыһалҕата суох олохтоохторо: кинилэр, сылга иккитэ эрэ бэ­йэлэрин ирээт­тэрин толороллоро.

 

XVII

Ардыгар, олус үлүһүйдэххинэ, бэйэҕиттэн туту­луга суох үлүннэриэххин сөп. Банаар уматааччы­лар тустарынан кэпсиирбэр, мин, кырдьыктан туо­раан, аньыыга киирдим. Биһиги олорор эттикпи­тин билбэт дьоҥҥо, ити кэпсээнтэн алҕас соҕус өйдөбүт үөскүөн сөп диэн куттанабын. Дьон, оннук айылаах киэҥ сир иэнин баһылаан-көһүлээн олорботтор. Өс­көтө, икки милийээр сир олохтоохторо мунньахха курдук бииргэ тоҕуорустахтарына, сүүрбэ миилэ уһуннаах (сахаҕа: түөрт көс холобурдаах), сүүрбэ миилэ кэтиттээх ырааһыйа кээмэйэ сиргэ бары хол­кутук батыа этилэр. Туох баар киһи аймаҕы Чуумпу акыйаан биир аччыгый арыытыгар симиэххэ сөп.

Улахан дьон, биллэн турар, эһигини итэҕэйиэх­тэрэ суоҕа. Кинилэр санааларыгар, киһи аймах алыс киэҥ сиргэ тэнийэн олорор. Кинилэр бэ­йэлэрин, Абааһы Тайахтарын курдук сүдүбүт дэнэ саныыллар. Оччотугар, эһиги кинилэргэ, алҕаһаабакка ааҕан таһааралларыгар, сүбэ­лээҥ. Кинилэр онтон дуоһуйуохтара эрэ, ахсааны алыс биһирииллэр дии. Эһиги буоллаҕына, ону суоттуурга күҥҥүтүн бараамаҥ. Ол туох да туһата суох. Онтон да суох эһиги миигин итэҕэйэҕит.

Дьэ туран, Кыра тыгын Сиргэ түһээт, биир да тыынар тыыннааҕы көрсүбэтэҕиттэн олус соһуйбут. Бэл, кини, алҕас атын чолбоҥҥо кэлэн хаал­быт буоллаҕым дуу дии санаабыт. Онуоха, чугас, кумахха, ый сардаҥатыныы төгүрүк ии дьиримнии оонньообут.

– Үтүө күнүнэн, – диэбит Кыра тыгын, сэрэххэ.

– Үтүө киэһэнэн, – диэн хардарбыт эриэн үөн.

– Бу, мин, хан­нык чолбоҥҥо түбэс­тим?

– Сиргэ – диэбит эриэн үөн. – Аапы­рыкаҕа.

– Оннук эбит дуу. Онтон, Сиргэ дьон суох дуо?

– Бу кумах куйаар. Кумах куйаардарга ким да олорбот. Ол эрээри Сир улахан.

Кыра тыгын тааска олорбут уонна халлаан диэки хантайбыт.

– Мин сулустар тоҕо умайалларын билиэхпин баҕарабын, – диэбит толкуйга ылларбыттыы. – Бука, урут дуу, хойут дуу хас биирдиибит бэйэтин сулуһун көрдөөн буларыгар анаан буолуо. Көр, бу, мин сулуһум – чопчу биһиги үрдүбүтүгэр турар… Ол эрээри, онуоха диэри олус-олус ыраах!

– Олус да кэрэ сулус эбит, – диэбит эриэн үөн. – Ити бэ­йэлээх дойдуттан бу Сиргэ тугу гына кэлбиккиний?

– Сибэккибин кытта кыыһырсыбытым, – диэн Кыра тыгын билиммит.

– Ээ, ол иһин даҕаны…

Уонна иккиэн саҥата суох барбыттар.

– Онтон, дьон ханна баалларый? – диэн эмиэ саҕалаабыт Кыра тыгын. – Туох да диэбит иһин, кумах куйаарга олус соҕотохсуйуохха сөп…

– Дьон ортотугар эмиэ соҕотохсуйаҕын, – диэн бэлиэтээбит эриэн үөн.

Кыра тыгын кинини болҕомтолоохтук көрө баран:

– Эн дьикти да тыынар тыыннааххын, – диэбит. – Тарбахтан суона суоххун…

– Оннук да буолларбын, мин кыаҕым ыраахтааҕы тарбаҕын кыаҕыттан таһыччы буолуохтаах, – диэн эриэн үөн утарбыт.

Кыра тыгын мичээрдээбит.

– Тыый, эн оннук үлүгэр кыахтааххын дуо? Атаҕа да суох эрээри. Уонна сатаан даҕаны айаннаабаккын…

– Мин эйиигин ханнык да ааллааҕар түргэнник ыраах кытылларга тиэрдиэхпин сөп, – диэбит эриэн үөн, уонна Кыра тыгын сототугар көмүс бөҕөх курдук эриллэ түспүт. – Мин таарыйдым даҕаны, ол тыынар тыыннаах хантан кэлбит сиригэр төннөр. Ол эрээри, эн, аньыыта суох олус ырааскын уонна сулустан кэлэн түстүҥ…– диэбит.

Кыра тыгын хардарбатах.

– Мин эйиигин аһынабын, – диэн салгыы саҥар­быт эриэн үөн. – Бу, хайа тааһын курдук кытаа­нах Сиргэ эн сөбө суох намчыгын. Хаһан эрэ, бэ­йэҥ сулускун хаалларан кэл­биккин кэмсинэр күҥ­ҥэр, мин эйиэхэ кө­мө­лөһүөҕүм. Ол кыал­лар…

– Сөп, өйдөөтүм, – диэбит Кыра тыгын. – Бэйи эрэ, эн тоҕо куруук таайтаран этэҕин?

– Мин, баар таа­бырыннары бары­ла­рын таа­йабын, – диэ­бит эриэн үөн. Ити кэн­ниттэн иккиэн хам барбыттар.

 

XVIII

Кыра тыгын, кумах куйаары туораабыт даҕаны, кими да көрсүбэтэх. Айанын былаһын тухары үс эминньэхтээх, болоорхой өҥнөөх кып-кыра биир эрэ сибэккини булан көрбүт.

– Эҕэрдэ, – диэбит Кыра тыгын.

– Эҕэрдэ, – диэн хардарбыт сибэкки.

– Дьон ханна баалларын билэриҥ буолаарай? – диэн Кыра тыгын сэрэнэн ыйыппыт. Сибэкки, биирдэ эрэ аттынан тэбиэннээх айанньыттар аас­пыттарын көрбүт эбит.

– Дьон? Ээ, сөп… Кинилэр алтыа дуу, сэттиэ дуу эрэ быһыылаахтара. Мин кинилэри хас да сыллааҕыта көрбүтүм. Онтон ол дьону ханна көрдүүрү, сатаан санаабаппын. Силиһэ суох буо­ланнар тыал кинилэри көҥүл көтүтэ сылдьар. Оннук диэн табыллыбат буоллаҕа дии.

– Бырастыы, – диэбит Кы­ра тыгын.

– Бырастыы, – диэн хар­дарбыт сибэкки.

 

XIX

Кыра тыгын үрдүк хайаҕа ыттан тахсыбыт. Кини урут, тобугар эрэ тиийэр тиийбэт бэйэтин дойдутугар баар булкааннарыттан ураты, хайа диэни харахтаабатах. Умуллубут булкаан киниэхэ олоппос оннугар туттуллара. Дьэ, манна туран, санаабыт:

«Хата, бачча үрдүктэн бу чолбону уонна дьону барыларын көрүөм». Ол эрээри, иннэ курдук син­ньигэс, сытыы уһук­таах очуостары эрэ көр­бүт.

– Үтүө күнүнэн, – диэ­бит кини сэрэххэ.

– Үтүө күнүнэн… күнү­нэн… күнүнэн… – диэн ой дуораана хардарбыт.

– Эн кимҥиний? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын.

– Эн кимҥиний… эн кимҥиний… эн кимҥиний… – диэн хардарбыт ой дуораана.

– Доҕордоһуох, мин олус соҕотохпун, – диэбит кини.

– Соҕотохпун… соҕотохпун… соҕотохпун… – диэн хардарбыт ой дуораана.

«Туох дьиибэ чолбоной! – дии санаабыт Кыра тыгын. – Кубус-кураанах, бүтүннүү иннэ уонна өссө туустаах. Аны, дьоно ойуулаан, дьүһүннээн, оҥорон көрүүлэрэ мөлтөх. Тугу эппиккин эрэ хатылыыллар… Миэхэ дьиэбэр сибэккилээх этим, ол мин үөрүүм уонна кэрэм. Сибэкким кэпсэтиини куруук бэйэтэ саҕалыыра».

 

XX

Кыра тыгын кумах куйаардары, таас очуостары, халыҥ хаардары уҥуордуу өр айаннаабыт. Кэмниэ кэнэҕэс дьэ суолга тахсыбыт. Онтон, бары суоллар, дьоҥҥо тиэрдэллэр.

– Үтүө күнүнэн, – диэбит, кэрэ сибэккилэринэн чэлгийэ үүнэн турар тиэргэҥҥэ кэтиллэ түһээт.

– Үтүө күнүнэн, – диэн хардарбыттар кэрэ си­бэккилэр.

Кыра тыгын өйдөөн көрбүтэ, сибэккилэр бары, үкчү кини сибэккитин курдуктар эбит.

– Эһиги туохтаргытый? – олус сөҕөн ыйыппыт.

– Биһиги – кэрэ сибэккилэрбит, – диэн хардар­быттар.

– Оннук эбит дуу… – диэн, Кыра тыгын саҥа ал­лайбыт уонна санаата түһэн олус-олус курутуй­бут. Кини кэрэ сибэккитэ: киниэхэ тэҥнээх, кини курдук бүтүн Киэҥ куйаар үрдүнэн суох диэбитэ эбээт. Көстөрүн курдук, бу, биир эрэ тиэргэҥҥэ үүт-үкчү кини курдук биэс тыһыынча сибэкки үүнэн турар!

«Кини маны көрбүтэ буоллар, төһө эрэ кыы­һырар этэ! – дии санаабыт Кыра тыгын. – Төһө эрэ сөтөллүбүтэ буолар этэ. Бука, күлүүгэ киир­бэт туһуттан, өлөрүнэн кэмнэниэ этэ. Мин, кини­ни ыарахан ыарыһаҕы биэбэйдэһэр курдук бодьуус­таһарбар тиийиэм эбитэ буолуо. Тоҕото биллэр, кини бэйэтин уонна миигин сэнэппэт туһуттан, дьиҥ­нээхтии да өлөрүн кэрэйиэ суоҕа этэ…»

Онтон салгыы: «Мин буоллаҕына, бу аан дойдуга собус-соҕотох кэрэ сибэккини бас билэбин, ол сибэкки курдук кимиэхэ даҕаны, ханна даҕаны суох дии саныырым. Онтум баара, судургу кэрэ сибэкки эрэ эбит. Оччотугар, миэннэрэ барыта: судургу кэрэ сибэкки, тобукпар тиийэр тиийбэт үс булкаан, аны олортон биирдэстэрэ баҕар хаһан даҕаны уһуктубаттыы умуллубут… Итиччэтигэр, мин, «тыгын» дэнэбин үһү дуо…» дии санаабыт уонна окко сытан ытаабыт.

 

XXI

Дьэ бу түгэҥҥэ, саһыл көстүбүт.

– Туругур, – диэбит кини.

– Туругур, – диэн сэмэйдик хардарбыт Кыра тыгын уонна тулатын көрүммүт да, тугу да булан көрбөтөх.

– Мин манна баарбын, – диэн, саҥа иһиллибит. – Дьаабылыка маһын анныгар…

– Эн туоххунуй? – диэн Кыра тыгын ыйыппыт. – Наһаа да кэрэҕин!

– Мин – Саһылбын, – диэбит Саһыл.

– Миигин кытта оонньоо эрэ, – диэн көрдөспүт Кыра тыгын. – Санаам олус түстэ…

– Эйиигин кытта оонньуурум сатаммат, – диэбит Саһыл. – Мин, эйиэхэ үөрэнэ, убана иликпин.

– Ээ, бырастыы гын, – диэбит Кыра тыгын. Онтон толкуйдуу түһэн баран, ыйыппыт:

– Үөрэнэр, убанар диэн, ол аата тугуй?

– Эн маннааҕы буолбатаххын, – диэн бэлиэтии охсубут Саһыл. – Манна тугу көрдүү сылдьаҕын?

– Дьону көрдүүбүн, – диэбит Кыра тыгын. – Ол аата тугуй – бэйэҕэ үөрэтии диэн?

– Дьоҥҥо саа баар, уонна кинилэр бултуу тах­саллар. Ол олус сэрэхтээх! Кинилэр өссө куутук туталлар. Үтүөлэрэ диэн, ол эрэ. Эн куутук көрдүү сылдьаҕын дуу?

– Суох, – диэбит Кыра тыгын. – Мин доҕор көр­дүүбүн. Бэйэҕэ үөрэтии диэн тугуй?

– Ол, умнуллубута быдаарыйбыт өйдөбүл, – диэн быһаарбыт Саһыл. – Ол аата: икки ардыга сыһыа­ны үөскэтии.

– Сыһыан?

– Оннук, – диэбит Саһыл. – Эн билиҥҥитэ миэхэ, үкчү атын сүүс тыһыынча уолаттар кэриэтэ кыра уолчааҥҥын эрэ. Миэхэ туох да туһаҥ суох. Мин эйиэхэ эмиэ, үкчү сүүс тыһыынча атын саһыллар курдук туох да туһата суох көннөрү саһылбын эрэ. Онтон эн миигин бэйэҕэр үөрэттэххинэ, биһиги бэйэ бэйэбитигэр туһалаах буолуохпут. Эн, бу күн анныгар миэхэ соҕотох буолуоҕуҥ. Мин эйиэхэ эмиэ бу сир үрдүгэр соҕотох буолуоҕум…

– Өйдөөн эрэбин, – диэбит Кыра тыгын. – Биир сибэкки баара… арааһа миигин бэйэтигэр үөрэппит быһыылаах…

– Буолуон сөп, – диэн Саһыл сөбүлэспит. – Сиргэ туох туох буолбатаҕай.

– Ол Сиргэ буолбатах, – диэбит Кыра тыгын. Саһыл олус соһуйбут.

– Атын сулуска дуо?

– Оннук.

– Онтон ол сулуска бул­чут­тар бааллар дуу?

– Суохтар.

– Тоҕо бэр­дэй! Онтон, куу­туктар баал­лар?

– Суох.

– Ханна да барыта ситэри буолбат!

– Саһыл өрө тыым­мыт. Ол эрээ­­ри, сотору, били санаатын салҕаабыт:

– Мин чуҥкук олох­тоохпун. Куутуктары бул­­таһабын, он­тон дьоннор миигин бултаһаллар. Куутуктар бары үкчүлэр, дьон эмиэ бары биирдэр. Дьэ итинник чуҥкуктук олоробун. Өскөтүн, эн миигин бэйэҕэр үөрэттэххинэ, олоҕум күнэ сырдаабыкка дылы буолуо. Эн атаҕыҥ тыаһын тыһыынчанан дьон атахтарын тыаһыттан араарар буолуоҕум. Дьиҥэр, мин дьон хаамар тыаһын иһиттэрбин эрэ, куруук куотар, саһар аакка түһэбин. Онтон эн атаҕыҥ тыаһа, миигин дьү­рүскэн курдук бэйэтигэр угуйуо, оччоҕо саһан сыппыт сирбиттэн тахсан кэлиэм. Уонна, дьэ – көр! Оол, көрөҕүн дуо, бааһынаҕа сиппит бурдугу? Мин килиэби сиэбэппин. Туораахтар миэхэ туһа­ны аҕалбаттар. Бурдук бааһыналара миэхэ тугу да биэрбэттэр. Ол, туһугар, хомолтолоох! Онтон, эн, көмүс баттахтааххын. Төһө эрэ үчүгэй буолар этэ, эн миигин бэйэҕэр үөрэтэриҥ буоллар. Оччоҕо, миэхэ, көмүс бурдук эйиигин санатыа. Мин бурдук суугунун дуоһуйа истиэм этэ…

Саһыл саҥата суох Кыра тыгыны уһуннук одууласпыт. Онтон эппит:

– Көрдөһөбүн… миигин бэйэҕэр үөрэт!

– Мин үөрүү­нэн үөрэтиэм этэ да… – диэн хар­дар­быт Кыра тыгын, – болдьоҕум кыл­гаһа бэрт. Өссө, до­ҕотторбун бу­луохтаахпын уон­на ону-маны, эл­бэҕи билиэхпин ба­ҕарабын.

– Бэйэҕэр үөрэтэн бодоруспут доҕотторгун эрэ үчүгэйдик билиэххин сөп, – диэбит Саһыл. – Би­лигин, дьон, бэйэ бэйэлэрин кытта билсэллэригэр сололоро суох. Ол иһин бэлэм малы-салы ма­ҕаһыынтан атыылаһаллар. Төһө да, ити барыстаах курдук буоллар, доҕоттору атыылыыр маҕаһыын суох эбээт. Ити иһин, дьон аны бодоруспат. Өскөтө, эн, доҕордонуоххун баҕарар буоллаххына, миигин бэйэҕэр үөрэт!

– Ол туһугар тугу гынабын? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын.

– Тулуурдаах буолуох тустааххын, – диэн хар­дарбыт Саһыл. – Маҥнай, бу курдук – оол, кыйыы окко олор. Мин эйиигин хараҕым кырыытынан көрүөлүөм, эн буоллаҕына саҥарымаар. Бэйэ бэ­йэни өйдөһөргө тыллар мэһэйдииллэр. Онтон, хас күн аайы кыра кыралаан чугаһаан иһиэхтээххин…

Сарсыныгар, Кыра тыгын болдьоспут сиригэр хат кэлбит.

– Куруук биир кэмҥэ кэл, оннук ордук буолсу, – диэн көрдөспүт Саһыл. – Холобур, эн түөрт чааска кэлэр буоллаххына, мин хайы сах үс чаастан бэйэбин дьоллоох курдук сананан барыам этэ. Төһөнөн болдьоммут кэм чугаһыыр даҕаны, оччонон дьолум улаатан иһиэ. Түөрт чааска мин хайы сах долгуйуом уонна сэрэхэчийиэм. Оннук дьол төлөбүрүн билиэм! Онтон, өскөтө, эн, сырыы аайы атын-атын кэмҥэ кэлэр буоллаххына, мин хас чааска сүрэхпин бэлэмниирбин даҕаны билбэккэ хаалыам… Үгэһи тутуспут ордук.

– Үгэс диэн тугуй?– Кыра тыгын ыйыппыт.

– Ол эмиэ өрдөөҕү, умнуллубут өйдөбүл, – диэн быһаарбыт Саһыл. – Ол, туохтан эрэ, биир күн атын күннэртэн ураты буолуута, биир чаас – атын чаастартан атына. Дьэ, холобур, мин булчуттарбар маннык үгэс баар: чэппиэр аайы кинилэр дэриэбинэ кыргыттарын кытта үҥкүүлүүллэр. Онтон, ол чэп­пиэр – хайдахтаах курдук дьикти күнүй! Мин дьаарбайа тахсабын, уонна бэл отонноох маска кытта тиийэ сылдьабын. Онтон, арай, булчуттар түбэһиэхчэ күҥҥэ үҥкүүлүүр буоллунар, туох баар күннэр бары биир буолуо этилэр, оччого мин сынньалаҥы хаһан да билиэм суоҕа этэ.

Ити курдук Кыра тыгын Саһылы бэйэтигэр үөрэп­пит. Дьэ онтон бырастыылаһар күннэрэ үүммүт.

– Мин эн тускар ытыаҕым, – Саһыл өрө тыыммыт.

– Бэйэҥ буруйдааххын, – диэбит Кыра тыгын. – Мин маннык буолуон баҕарбатаҕым. Эн бэ­йэҥ, мин эйиигин бэйэбэр үөрэтиэхпин ба­ҕарбытыҥ…

– Кырдьык, оннук, – диэбит Саһыл.

– Ол эрээри, эн, син-биир ытыырыҥ буолуо!

– Кырдьык, оннук.

– Ол аата, эйиэхэ онтон куһаҕан буолар эбит.

– Суох, кэбис, – Саһыл утарбыт, – миэхэ үчүгэй. Мин эйиэхэ көмүс бурдук туһунан эппиппин санаа.

Саһыл балачча чуумпура түһэн баран эбэн эппит:

– Бараҥҥын сибэккилэри өссө төгүл көр. Оччо­ҕо, эйиэхэ, бэйэҥ кэрэ сибэккиҥ аан дойду үрдү­нэн соҕотох күндүҥ буоларын өйдүөҥ. Онтон төттөрү, бырастыылаһа кэлээр. Мин эйиэхэ биир кистэлэҥи арыйыам. Ол, мин бэлэҕим буолуоҕа.

Кыра тыгын сибэккилэри көрө барбыт.

– Эһиги, мин сибэккибэр олох майгыннаабат эбиккит, – диэбит. – Эһиги өссө, туох да буола илик­кит, тоҕо диэтэххэ, ким да эһигини бэйэтигэр үөрэппэтэх. Уонна эһиги эмиэ, кими даҕаны бэ­йэҕитигэр үөрэппэтэххит. Мин Саһылым урут эмиэ оннук этэ. Сүүс тыһыынча атын саһыллартан туох да уратыта суоҕа. Онтон мин кинини кытта доҕордоспутум кэннэ, кини – бу үрүҥ күн анныгар миэхэ суос-соҕотох буолла.

Кэрэ сибэккилэр олус холлубуттар.

– Эһиги олус кэрэҕит, ол эрээри кута суоххут. Эһиги тускутугар өлүөҕү баҕарыллыбат. Кырдьык, түбэһиэх ааһан иһээччи мин сибэккибин көрөөт этиэҕэ, үүт-үкчү бу балар курдук диэн. Онтон, миэхэ бэйэм сибэкким туохтааҕар да күндү. Мин күн аайы эһиэхэ буолбатах, ол сибэккигэ уу ку­тарым. Эһигини буолбакка, ол сибэккини таас халпааҕынан бүрүйэрим. Тыалтан харыстаан хах­халыырым. Ону көмүскээн, лыах буолар икки-үс эрэ хоромньулаах үөнү хаалларан баран, атыттарын өлөртөөбүтүм. Мин сибэкким хайдах үҥсэргиирин, хайдах киһиргэнэрин истибитим. Оннооҕор, чуум­пурдаҕына даҕаны, иһиллии сатыырым. Ол сибэкки – миэнэ, бэйэм киэнэ.

Кыра тыгын Саһылга төннөн кэлбит.

– Бырастыы, – диэбит кини.

– Бырастыы, – диэбит Саһыл. – Мин кистэлэҥим, олус судургу: аҥардас сүрэх эрэ дьиҥи өтө таайар, курдат көрөр. Харах, сүрүнү көрбөт.

– Харах, сүрүнү көрбөт, – Кыра тыгын үчүгэйдик өйүгэр хатыыр курдук хатылаабыт.

– Кэрэ сибэккиҥ, эйиэхэ тоҕо күндүнүй? Тоҕо диэтэххэ, эн ол сибэккигэ нохтолоох сүрэххин уур­буккун.

– Тоҕо диэтэххэ, мин ол сибэккигэ нохтолоох сүрэхпин уурбуппун, – диэн Кыра тыгын эмиэ хатылаабыт.

– Дьон ити чахчыны умнубуттар, – диэбит Са­һыл. – Онтон эн умнума: кими бэйэҕэр үөрэтэҕин даҕаны, ол иннигэр куруук хардаҕа тураҕын. Эн, кэрэ сибэккиҥ иннигэр, бэйэҥ эппиэттиигин.

– Кэрэ сибэкким иннигэр бэйэм эппиэттиибин… – диэн хатылаабыт Кыра тыгын үчүгэйдик өйүгэр хатыыр курдук.

 

XXII

– Үтүө күнүнэн, – диэбит Кыра тыгын.

– Үтүө күнүнэн, – диэн хардарбыт ыйааччы-кэр­дээччи.

– Эн манна тугу гынаҕын? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын.

– Айанньыттары ханыылаан аттарабын, – диэбит аннараата. – Биирдии буойаска тыһыынчалыы ки­һини уга-уга утаартыыбын. Биир буойаһы – уҥа, атынын – хаҥас.

Сырдык уотунан килбэҥнэһэр түннүктэрдээх суһал буойас өрө лиһигирээн аттыларынан элэс­тэммит. Онуоха ыйааччы-кэрдээччи хоспоҕо бүтүн­нүү дьигиһийэ түспүт.

– Ити ханна тиэтэйэллэр? – дьиктиргээн Кыра тыгын ыйыппыт. – Тугу көрдүүллэрий дуу?

– Ону, оннооҕор, көлүйээччи бэйэтэ да билбэт, – диэбит ыйааччы-кэрдээччи.

Аны, атын өттүттэн өссө биир суһал буойас уотунан килбэҥнии-килбэҥнии этиҥ курдук ли­һигирээн элэстэнэн ааспыт.

– Хайы-сах төнүннүлэр дуо? – диэн Кыра тыгын ыйыппыт.

– Суох, ити атыттар, – диэбит ыйааччы-кэрдээччи. – Ити утары көрсөөччү.

– Кинилэр тиийэ сылдьыбыт сирдэрин сөбү­лээ­бэтэх буоллахтара дуу?

– Ханна биһиги суохпут даҕаны, онно үчүгэй, – диэбит ыйааччы-кэрдээччи.

Эмиэ өрө лиһигирээн үһүс суһал буойас килбэс гыммыт.

– Ити, инники иһээччилэри ситээри гыналлар дуо? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын.

– Кинилэр тугу даҕаны баҕарбаттар, – диэбит ыйааччы-кэрдээччи. – Кинилэр богуоннарга утуйа сыталлар, эбэтэр көннөрү дьааһыйа-дьааһыйа олороллор. Арай, оҕолор эрэ муннуларын түннүккэ анньан олороллор.

– Оҕолор эрэ тугу көрдүүллэрин билэллэр, – диэн ботугураабыт Кыра тыгын. – Кинилэр, нохтолоох сүрэхтэрин бүтүннүү таҥас сыахайга уураллар. Ол иһин оҕолорго, сыахай, күндүттэн күндү буолар. Онтон ону былдьаан ыллахтарына, оҕолор ыта­һаллар…

– Кинилэр дьоллоро, – диэбит ыйааччы- кэрдээч­чи.

 

XXIII

– Үтүө күнүнэн, – диэбит Кыра тыгын.

– Үтүө күнүнэн – диэн хардарбыт атыыһыт.

Кини, утаҕы ханнарар тупсарыллан оҥоһуллубут, эмтэринэн эргинэрэ. Оннук эми иһэн баран – бүтүн нэдиэлэни быһа уу иһиэххин баҕарбат буолаҕын.

– Эн бу эмтэри атыылыырыҥ туох туһалааҕый? – диэн ыйыппыт Кыра тыгын.

– Балар, күн чээрэтин кэмчилииргэ туһалаахтар, – диэн хардарбыт атыыһыт. – Идэлээх дьон ааҕалларынан биир нэдиэлэ устата биэс уон үс мүнүүтэни ордорунуохха сөп.

– Ол биэс уон үс мүнүүтэҕэ тугу гыныахха сөбүй?

– Тугу баҕараргын.

«Мин, биэс уон үс мүнүүтэни ордорунарым буоллар, – дии санаабыт Кыра тыгын, – көннөрү, сыккыс уутугар бара сылдьыам этэ…»

XXIV

Саахалланан олорбутум нэдиэлэ буола охсубута. Эмп атыылааччы туһунан истэ-истэ, тиһэх омурдуу уубун ыйырдыбытым.

– Оннук, – диэбитим Кыра тыгыҥҥа. – Эн тугу кэпсээбитиҥ барыта солун, сэргэх. Ол эрээри, мин сөмөлүөппүн өссө да ситэ оҥосто иликпин. Биир да таммах уу хаалбата, бүттэ. Чахчыта да, эн сыккыс уутугар барарыҥ буоллар, мин эмиэ дьоллонуом этэ.

– Били, мин, доҕордоспут саһылым…

– Сэгэртэйиэм, билигин мин саһылынан итэ­ҕэстийбэппин!

– Тоҕо?

– Тоҕо диэтэххэ, утатан өлөрбөр тиийдим…

Ити кини кэпсээнигэр туох сыһыаннааҕын өй­дөөбөтөҕө, ол иһин утарбыта:

– Өскөтүн, доҕордоох буоллаххына, өлөргө да астык. Мин Саһылы кытта доҕордоспуппуттан олус үөрэбин…

«Кини, миэхэ суоһуур иэдээн хайдах курдук дьулаанын, өйдөөбөт. Онтон киниэхэ, күн сар­даҥата баар буолла да, бүтэр… Аччыктыыр, утатар диэн тугун билбэт».

Ити санаабын таспар таһаарбатаҕым. Ол эрээри, Кыра тыгын мин диэки көрөн баран – эппитэ:

– Мин эмиэ утаттым… баран холуодьаста көр­дүөх…

Мин сэниэтэ суох сапсыйан кэбиспитим: улаҕата көстүбэт кумах куйаарга түбэһиэх холуодьаһы көр­дүүр туох туһалаах буолуой. Ол да буоллар айаҥҥа туруммуппут.

Биһиги өр саҥата суох хаамсыбыппыт: түмүгэр халлаан хараҥарбыта, сулустар умайбыттара. Мин, тамаҕым хатан мэй-тэй баран ыларым. Түүл курдук сулустар көстөн ааһаллара. Ол иһэн, Кыра тыгын эппитин өйдөөн кэлбитим, уонна ыйыппытым:

– Оччотугар, эн, утатар диэн тугун эмиэ билэр буоллаҕыҥ?

Кини тута хардарбатаҕа. Онтон, көннөрү эппитэ:

– Уу сүрэххэ эмиэ туһалаах буолааччы…

Мин өйдөөбөтөҕүм эрээри, саҥарбатаҕым. Ыйытан да туһа суоҕун билэрим. Доҕорум сылай­быта. Сотору кумахха сууллубута. Мин аттыгар олорбутум. Саҥа суох. Онтон, дьэ:

– Көстүбэт да буоллар ханна эрэ сибэкки баар буолан сулустар олус кэрэлэр…– диэбитэ.

– Оннук, – диэбитим мин, ый дуйдаабыт долгун­нурар кумаҕын көрөн олорон.

– Кумах куйаар эмиэ кэрэ, – диэн эбэн эппитэ Кыра тыгын.

Ити кырдьык. Мин, куруук, кумах куйаарга сыл­дьарбын сөбүлүүрүм. Кумах быллаарга олороҕун. Туох да көстүбэт, туох да иһиллибэт. Ол эрээри, чуумпуга туох эрэ сардаҥаран көстөр…

– Билэҕин дуо, тоҕо кумах куйаар үчүгэйин? – диэбитим мин. – Киниэхэ ханна эрэ сыккыс уулара саһан сыталлар…

Мин олус соһуйбутум, тоҕо диэтэххэ эмискэ өйдөөн кэлбитим, кумахтан сыраллан тахсар кис­тэлэҥнээх сардаҥа тугу этэрин. Хаһан эрэ, кыра уолчаан эрдэхпинэ эргэ да эргэ дьиэҕэ олорбуппут. Онно кылаат кистэммитин курдук кэпсииллэрэ. Биллэн турар ким даҕаны ону булбатаҕа. Баҕар, ким даҕаны көрдөөбөтөҕө да буолуо. Ол эрээри, онтон сылтаан дьиэ бүтүннүү аптаах-хомуһуннаах курдуга: кини сүрэҕэр, кистэлэҥи саһыарара…

– Оннук, – диэбитим мин. – Чэ, дьиэ да буоллун, сулустар эбэтэр кумах куйаар да буоллунар – кинилэр дьиҥ кэрэлэрэ, хараххар көстүбэт кэрэлэрэ эбээт.

– Эн, мин доҕорум Саһыл курдук толкуйдуур­гут­тан олус үөрэбин, – диэн хардарбыта Кыра тыгын.

Сотору кини утуйбута. Мин кинини илиибэр ылан салгыы айаннаабытым. Мин долгуйарым. Са­наабар – харах харатын курдук харыстанар, олус күндүнү көтөҕөн иһэргэ дылы этим. Оннооҕор, бу орто дойдуга мантан ордук уран, намчы туох да суох дии саныырым. Ый уотугар кини кубархай сүүһүн, ыпсыбыт чараас кыламаннарын, тыал хамсатар көмүс сүүмэх баттаҕын көрөрүм уонна бэйэбэр этэрим: бу барыта кини тас эрэ көстүүтэ, онтон сүмэтэ – харахха көстүбэт…

Кини сэгэйбит уоһа мичээрдээбитэ, онуоха мин, бэйэбэр эппитим: бу утуйа сытар Кыра тыгыҥҥа туохтааҕар да киһини уйадытара, кини сибэккигэ бэриниитэ. Оннооҕор, утуйа сыттаҕына, ол кэрэ си­бэккитин сырдык мөссүөнэ чүмэчи уотунуу бэ­йэтиттэн сардаҥаран көстөрө. Мин онно өй­дөө­бүтүм, кини көстөр дьүһүнүнээҕэр өссө ордук уйанын. Чүмэчи уотун харыстыах тустаахпыт: тыал үргүөрэ кинини умуруоруон сөп…

 

XXV

– Дьоннор суһал буойастарга олорсоллор эрээри, тугу көрдүүллэрин бэйэлэрэ да билбэттэр, – диэбитэ Кыра тыгын. – Кинилэр ол иһин уоскулаҥы билбэттэр, эмиэ да биир хоту, эмиэ да атын хайысхаларга тү­һүнэллэр…

Онтон эбэн эп­питэ:

– Барыта хал­тай…

Биһиги булбут хо­луодьаспыт, Са­хаараҕа баар ба­ры холуо­дьас­тартан, ураты этэ. Манна холуодьастар, сүнньүнэн – көннөрү кумахха хаһыллыбыт оҥкучахтар эрэ буолаллара. Онтон бу, дьиҥнээх дэриэбинэ холуодьаһа этэ. Чугаһынан, эмиэ да дэриэбинэ суохха дылы. Ол иһин, түһүүбүн дуу, дии санаабытым.

– Тоҕо дьиктитэй, – диэбитим мин Кыра тыгыҥҥа, – манна барыта бэлэм – эрийэр тутааҕа баар, со­луурчаҕа баар, быата кытта…

Кини күлэ түһэн баран быаны таарыйбыта, онтон эрийэр тутааҕын эргитэн барбыта. Онуоха, өр хамсаабакка турбут эрийэр, тыал хайысхатын көр­дөрөр эргэ дьэбиннирбит тимир курдук кыы­чыгыраабыта.

– Истэҕин? – диэбитэ Кыра тыгын. – Биһиги хо­луодьаһы уһугуннардыбыт, кини ыллаан киирэн барда…

Мин, кини сылайыа диэн куттанарым.

– Мин бэйэм ууну баһыам, – диэбитим, – эн кыа­йыаҥ суоҕа.

Аргыый аҕай, солуурчахха толору уу баһан таһаарбытым уонна эрэллээх буоллун диэн хо­луодьас таас кылдьыытыгар уурбутум. Мин кул­гаахпар эриллэр тутаах кыычыгырас ырыа­та иһил­лэргэ дылыта, солуурчахтаах уу дьиги­һиҥ­ниирэ, уонна онно күн кыырпахтара дьи­римнэһэллэрэ.

– Бу ууттан ыймахтыахпын баҕарабын – дии түспүтэ Кыра тыгын. – Утахпын ханнарыахпын, кулу эрэ…

Онуоха мин, кини тугу көрдүүрүн өйдөөбүтүм! Со­луурчаҕы уоһугар даҕайбытым. Кини хараҕын си­мэн туран, испитэ. Ол, ханнык даҕаны баай ос­туол аһыттан ордук курдуга. Уу, судургу уу буолбатах этэ. Кини төрөөбүтэ – сулустаах халлаан аннынан уһун айантан, эрийэр тутаах кыыкырдыыр тыаһыттан, мин сылайбыт илиибиттэн. Ол, сүрэххэ истиҥ бэ­лэх кэриэтэ этэ. Миэхэ, кыра оҕо эрдэхпинэ ороһуос­паҕа бэлэхтиир бэлэхтэрэ – харыйа чүмэчитин уотун суһумунан, түүн үөһүнээҕи таҥараҕа тиксии ырыатынан, истиҥ-эйэҕэс мичээрдэринэн маннык сардаҥаран көстөллөрө.

– Эн олорор чолбоҥҥор, – диэбитэ Кыра тыгын, – дьон биир тиэргэҥҥэ биэс тыһыынча кэрэ сибэк­кини үүннэрэллэр… уонна тугу көрдүүллэрин бул­баттар…

– Булбаттар, – мин сөбүлэспитим.

– Онтон кинилэр көрдүүллэрин, биир собус-со­ҕотох кэрэ сибэккигэ, биир омурдуу ууга булуохха сөп…

– Чахчы, оннук, – сөбүлэспитим.

Онуоха Кыра тыгын эппитэ:

– Ол эрээри, харах таба көрбөт. Сүрэххинэн көр­дүөх тустааххын.

Мин уу испитим. Тыынарым чэпчээбитэ.

Халлаан сырдыыта, кумах минньигэс сүмэһин­нии кыһыл көмүс өҥнөнөр. Мин, онтон дьоллоно­рум. Туохтан санаарҕыамый?..

– Эн тылгар туруохтааххын, – диэбитэ сымна­ҕастык Кыра тыгын мин аттыбар олоро-олоро.

– Ханнык тылбар?

– Өйдүүр инигин, миэхэ мэктиэлээбиккин… хой­чооммор томторук… Мин, били сибэкки туһугар эппиэттиибин эбээт.

Сиэппиттэн уруһуйдарбын хостообутум. Кыра тыгын көрүтэлээн баран, күлбүтэ:

– Эн Абааһыҥ Тайахтара хаппыыста курдуктар…

Онтон мин Абааһым Тайахтарынан киэн тутта саныырым!

– Бу, саһылыҥ кулгааҕа… муос курдук! Уонна эчи уһунуун!

Кини эмиэ күлбүтэ.

– Сыыһа дьүүллүүгүн, доҕоччуок. Мин, уруккут­тан даҕаны сатаан уруһуйдаабат этим эбээт, – арай, моҕойу тас көстүүтүн уонна курдаттыы иһин эрэ уруһуйдууру сатыырым.

– Чэ, туох буолуой, – кини миигин уоскуппута. – Онто да суох оҕолор өйдүөхтэрэ.

Мин хойчооҥҥо томторук уруһуйдаабытым. Уру­һуйу Кыра тыгыҥҥа биэрбитим уонна тоҕо эрэ ­­      сү­рэҕим ытырбахтаан ылбыта.

– Эн тугу эрэ санаммыккын эрээри, миэхэ эппэккин…

Кини хардарбатаҕа.

– Билэҕин дуо, – диэбитэ сотору, – сарсын, мин, бу эһиги Сиргитигэр түспүтүм төгүрүк сыла туолар…

Уонна эмиэ ах барбыта. Онтон эбэн:

– Түспүт сирим мантан чуп-чугас… – диэн баран, кытаран хаалбыта.

Таҥара билэн эрдэҕэ, тоҕо эрэ, эмискэ сүр­гэм тү­һэн ыараан хаалбытым. Ол да буоллар ыйыппытым:

– Оччотугар, биһиги нэдиэлэ аннараа өттүгэр билсэрбитигэр, эн, киһи олоҕуттан тыһыынчанан көс ыраах сиргэ собус-соҕотоҕун түбэһиэхчэ тэ­лэһийэ сылдьыбатах буоллаҕыҥ? Түспүт сиргэр төннөн истэҕиҥ дии?

Кыра тыгын өссө ордук кытарбыта.

Мин саарыы-саарыы хат ыйыппытым:

– Баҕар, сылыҥ туоларын иһин буолаарай?..

Кини эмиэ кытарбыта эрээри, биир да ыйытыы­бар хоруйдаабатаҕа. Тоҕо эрэ эмиэ да, кытарар эбээт. Ол аата, «оннугар» тахсар.

– Миэхэ наһаа дьулаан… – өрө тыына-тыына са­ҕалаан эрдэхпинэ, кини эппитэ:

– Эн үлэҕин ылсыһаргар уолдьаста. Сөмөлүөккэр бар. Мин эйиигин манна күүтүөм. Сарсын киэһэ төттөрү кэлээр…

Төһөтүн да иһин, мин уоскуйбатаҕым. Онтон, саһыл туһунан өйдөөн кэлбитим… Бэйэҕэр үөрэт­тэххинэ, кэлин ытыаххын сөбүн…

 

XXVI

Холуодьастан ырааҕа суох, былыргы таас дьиэ эркиннэрин ордубут омоонноро тураллара. Сар­сыҥҥы күн киэһэриитэ, үлэбин бүтэрэн баран онно төннөн иһэн, ыраахтан Кыра тыгын эргэ дьиэ эркинин кытыытыгар атахтарын биэтэҥнэтэ олорорун көрбүтүм. Онтон, саҥатын истибитим.

– Ама эн өйдөөбөккүн дуо? – диирэ кини. – Ол манна буолбатах этэ.

Быһыыта, ким эрэ киниэхэ хардарар, тоҕо диэ­тэххэ кини утарар:

– Оннугун оннук, күнүттэн күнүгэр лоп бааччы сыл анараа өттүгэр этэ эрээри, атын сиргэ этэ…

Мин хаамыыбын эппитим. Дьиэ эркинин таһы­гар ким да көстүбэт, туох да иһиллибэт. Ити икки ардыгар Кыра тыгын эмиэ кимиэхэ эрэ хардарбыта:

– Оннук ээ. Эн, кумахха мин суолбун көрүөҥ. Оччоҕо күүтээр. Бу түүн онно тиийиэм.

Дьиэ эркинигэр диэри сүүрбэччэ хаамыы хаал­быта эрээри, мин тугу да булан көрбөтөҕүм.

Балачча буолан баран, Кыра тыгын ыйыппыта:

– Эн сүлүһүнүҥ үчүгэй дуо? Өр эрэйи көрдөрбөт инигин?

Мин тохтообутум. Сүрэҕим быһыта кымаах­т­ыы­ра. Уонна өссө, тугу да өйдүү илигим.

– Чэ, билигин бар, – диэбитэ Кыра тыгын. – Мин аллараа ыстанаары гынабын.

Онно умса көрөөт, өрө тиргиллэ түспүтүм! Эр­кин анныгар, араҕас өҥнөөх, тиктэҕинэ кыл түгэнэ өлөрөр сүлүһүннээх эриэн үөн төһө да түүрү­лүннэр Кыра тыгын диэки төбөтүн өрө көтөҕөн сытара.

Сиэппэр бэстилиэппин бигии-бигии, онно ыс­таммытым. Ол эрээри, хаамар тыаһы истээт, сү­лүһүннээх үөн тимир аалыытын курдук иһиллэр иһиллибэт кыыгыныы-кыыгыныы өлөн эрэр үрүччэлии ыксала суох кумахха сүүрүгүрбүтэ. Онтон таастар быыстарыгар сүтэн хаалбыта.

Мин, Кыра тыгыммын хабан ылар курдук, дьиэ эркинигэр кэмигэр кэлбит этим. Кини хаардааҕар кубархай дьүһүннээҕэ.

– Ити аата, туох­ха сананныҥ, тоо­йуом! – диэн ор­доо­­тообутум. – Тоҕо сү­лүһүннээх үөнү кытта кэп­­сэ­тэҕин? – Ула­рыйбат кө­мүс бы­лаатын сүө­рэ-сүөрэ ыйып­пытым. Итинтэн ордук тугу да кыайан ыйып­патаҕым, арай сүү­һүн уонна чэчэгэйин инчэтэ-инчэтэ уу иһэ­ри­гэр күһэйбитим… Кини миигин оттомноохтук көрбүтэ уонна моонньубуттан курдуу кууспута. Мин кини ытыллыбыт чыычаах курдук битигириир сүрэхчээнин тыаһын истибитим. Онтон эппитэ:

– Мин, эн көтөр аалыҥ туохтан моһуогурбутун булбуккуттан үөрэбин. Билигин дьиэҕэр төннүөххүн сөп….

– Ону хантан билэҕин?!

Төһө даҕаны саарбахтаатарбын, сөмөлүөппүн чөлүгэр түһэрэри сатаабытым туһунан, бу аҕай кэпсээри оҥостубутум эбээт.

Кини ону истибэтэх курдук:

– Мин эмиэ, бүгүн дьиэбэр төннүөм, – диэбитэ, уонна санаарҕаабыттыы, – олус ыраах… уонна дьулаан…

Барыта хайдах эрэ дьикти этэ. Мин кинини кыра оҕо курдук эпсэри кууспутум эрээри, кини эмиэ даҕаны миигиттэн муччу туттаран туох эрэ түгэҕэ биллибэт дириҥҥэ өрүһүлтэтэ суох түһэн эрэр курдуга. Онтон мин, ону кыайан тохтотор кыаҕым суоҕа…

Кини, тугу эрэ толкуйдаабыттыы көстүбэт ырааҕы одуулуура.

– Миэхэ эн хойчоонуҥ хаалыаҕа. Уонна хой­чоон дьааһыга. Уонна томторуга… – диэбитэ санаарҕаабыттыы мичээрдии– мичээрдии.

Мин өр кэтэспитим. Кини ардыгар өйдөммүт курдук буолан ылара.

– Куттанныҥ дуо, тоойуом..?

Хайдах куттаммат буолуой? Ол да буоллар эмиэ сэниэтэ суох мичээрдээбитэ:

– Бүгүн киэһэ миигин маннааҕар буолуох ыны­рык күүтэр…

Онуоха, уталыйбат алдьархай буолуохтааҕын өтө сэрэйии миигин эмиэ мууһунан хаарыйбыта. Ама, кырдьык буолуо дуо. Ама, мин, аны кини күлэрин истиэм суоҕа дуо? Онтон ол күлүү, миэхэ, кумах куйаарга сүүрүгүрэр сыккыс уутун кэриэтэ буолбута эбээт.

– Тоойуом, мин, эн күлэргин өссө истиэхпин ба­ҕарабын…

Ити көрдөһүүнү истибэтэхтии, кини эппитэ:

– Бу түүн төгүрүк сылым туолар. Сулуһум сыл анараа өттүгэр түспүт сирим үрдүгэр көтөн кэлэн туруоҕа…

– Тоойуом, истэҕин дуо, дьиҥэр – эриэн үөнү, су­луһу даҕаны кытта эҥэрдэһии – көннөрү, куһа­­ҕан түүл эрэ буолбат дуо?

Кини истибэтэҕэ.

– Ордук сүрүнэ – тугу хараххынан көрбөтүҥ…– диэбитэ.

– Чахчы, оннук.

– Ол, сибэккигэ сыһыан курдук. Өскөтө, ханна эрэ ыраах сулуска үүнэн турар сибэккини таптыыр буоллаххына, түүнүн халлааны маныырыҥ үчүгэй. Бары сулустар тыллаллар.

– Чахчы, оннук…

– Ол ууга сыһыан курдук. Эн миэхэ уу иһэрдэ биэрбиккэр, уу дьүрүскэн тыаһын курдук этэ. Он­тон, ол, эрийэр тутаахтан уонна быаттан оннук буол­бута… Өйдүүгүн? Олус да үчүгэй этэ.

– Чахчы, оннук…

– Эн түүнүн сулустары көрөөр. Мин сулуһум олус кыра, онон, кыайан көрдөрбөппүн. Оннуга ордук. Эйиэхэ, көннөрү – сулустартан биирдэстэрэ эрэ буолуоҕа. Оччоҕо, эн, сулустары одуулаһаргын сөбүлүөҥ… Сулустар бары, эйиэхэ, доҕотторуҥ кэриэтэ буолуохтара. Ол кэннэ, мин, эйиэхэ тугу эрэ бэлэхтиэҕим…– диэн баран, күлбүтэ.

– Оо, тоойуом, тоойуом, мин эн күлэргин хайдахтаах курдук таптыыбыный!

– Дьэ, бу, мин эйиэхэ, бэлэҕим… били уу курдук…

– Ол хайдах?

– Хас биирдии киһи бэйэтэ сулустаах. Ким айан­ныырын сөбүлээччигэ, – суолдьут, атыттарга – көн­нөрү кып-кыра уоттар, учуонайдарга – суот­туохтаах холобурдара буолаллар. Били, мин дуоспуруннаах киһибэр, сулустар – көмүстэр. Ол эрээри, ити дьоҥ­ҥо барыларыгар сулустар – тугу да эппэт ты­ла суохтар. Онтон эйиэхэ, ураты сулустар баар буолуохтара…

– Ол аата хайдах?

– Эн түүн халлааны көрдөххүнэ, онно ураты сулус баар буолуо. Ол, мин олорор сулуһум буолуо. Мин онно күлэр буолуом. Оччоҕо эн бары сулустар күл­сэллэрин истиэҥ. Эйиэхэ, күлсэр сулустар баар буо­луохтара! – диэн баран эмиэ күлбүтэ. – Оччоҕо эн аралдьыйыаҥ (бүтэр уһугар куруук аралдьыйаҕын) уонна, хаһан эрэ миигин билсибиккиттэн үөрүөҥ. Эн миэхэ, куруук доҕорум буолуоҕуҥ уонна мии­гин кытта тэҥҥэ күлсүөххүн баҕарыаҥ. Арды­гар, эн түннүккүн арыйыаҥ, оччоҕо үчүгэй да үчүгэй буолуоҕа… Онуоха, доҕотторуҥ, эн халлааны кө­рө-көрө күлэргин дьиктиргиэхтэрэ. Оччоҕо эн ки­нилэргэ этиэҥ: «Оннук, оннук, мин сулустары көрдөхпүнэ куруук күлэбин!» – диэн. Кинилэр эйии­гин төбөтүнэн ыалдьыбыт дии саныахтара. Дьэ, итинник мин эйиигин кытта дьулаан оонньууну оон­ньуоҕум… – диэн баран, күлбүтэ.

– Хайдах эрэ мин эйиэхэ, сулустар оннуларыгар бүтүн чөмөх күлэр хоболору бэлэхтээбит кур­дукпун… – диэбитэ, уонна эмиэ күлбүтэ. Онтон оттомуран кэлбитэ:

– Истэҕин… бу түүн… кэлбэтэҕиҥ ордук буолуо…

– Мин эйиигин соҕотохтуу хаалларбаппын.

– Эн көрдөххүнэ, миэхэ олус ыарыылаах курдук буолуо… оннооҕор өлбүт да курдук буолан көстүөм. Оннук буоларыгар тиийэр. Кэлимээр, көдьүүһэ суох.

– Мин эйиигин соҕо­­тох хааллар­баппын.

Кини эмискэ уос­куй­бута.

– Кырдьыга, сүлүһүн иккиэммитигэр тиийиэ суоҕа…

Ол түүн, мин, кини хайдах барбытын бил­бэккэ хаалбытым. Тыаһа-ууһа суох күрүүр курдук барбыт этэ. Мин кинини ситэ баттаабыппар, соруктаах аҕайдык хааман иһэрэ.

– Аа, эн эбиккин дуу… – эрэ диэбитэ уонна илиибиттэн ылбыта. Ол эрээри кинини туох эрэ үүйэ-хаайа тутара. – Миигин кытта таах барсан иһэҕин. Көрөргө ыарахан буолуоҕа. Көрдөххүнэ, мин өлөн эрэр курдук буолуом эрээри, ол сымыйа…

Мин саҥарбатаҕым.

– Көстөрүн курдук… тиийиэхтээх сирим тэйич­чи. Онтон мин олус ырдым, ыараатым, бэйэбин уйуммат даҕаны буоллум.

Мин саҥарбаппын.

– Ол, эргэрбит хаххын устан быраҕар кэриэтэ. Онуоха киһи санаарҕыыра суох…

Мин саҥарбаппын.

Кини санаарҕыыра көстөрө. Ол да буоллар күүһүн түмэн өссө биирдэ бэйэтин күүркэтиммитэ:

– Көрөөр, барыта этэҥҥэ буолуоҕа. Мин эмиэ сулустары маныыр буолуоҕум. Оччоҕо, бары сулустар үүт-үкчү кыычыргыыр эрийэрдээх эргэ холуодьас курдук буолан көстүөхтэрэ. Уонна, миэхэ, ааҕа ууларыттан бэрсиэхтэрэ…

Мин саҥарбаппын.

– Санаан көр, хайдах курдук көрүдьүөһүй! Эйиэ­хэ биэс сүүс мөлүйүөн хоболоох буолуоҕуҥ, онтон мин – биэс сүүс мөлүйүөн сыккыс уулаах…

Кини эмиэ ах барбыта, тоҕо диэ­тэххэ ытаа­быта…

– Дьэ кэллибит. Билигин соҕотоҕун биир хардыыны оҥо­рорбун кө­ҥүл­лээ, – диэн ба­ран, кумахха олор­бута, тоҕо диэтэххэ киниэхэ дьулаан этэ. Онтон эппитэ:

– Билэҕин… мин сибэкким, мин кэ­рэ сибэкким ту­һу­гар эппиэт­тии­­бин. Сибэкки буол­­лаҕына, олус уйан! Өссө наһаа кэ­нэн. Баара эрэ түөрт саарбах ха­тыылаах, онтон атын тулалыыр эй­гэттэн көмүскэнэрэ суох…

Мин эмиэ олорбутум, тоҕо диэтэххэ сүһүөҕүм халыр босхо баран атаҕым салыбырыыра.

Кини эппитэ:

– Чэ… манан бүтэр…

Кыл түгэнэ олоро түһэн баран, турбута. Уонна биир эрэ хардыыны оҥорбута. Мин буоллаҕына, кыайан хамсаабатаҕым даҕаны.

Саһарымтыйар чаҕылҕан сататын курдук туох эрэ, кини ата­ҕын анныгар эрил­лэҥнии түс­пүтэ. Кы­ра ты­гын тута хам­саабат буол­бута. Он­нооҕор ха­һыы­таабакка да хаал­быта. Мас ох­то­рунуу бы­таан­­нык сууллан түспүтэ. Бытааннык, тыаһа суох… Кумах­ха туох да бэйэлээх тыас бүтэҥитийэн хаалар эбээт.

 

XXVII

Ити курдук, хайы сах алта сыл ааһа охсубута… Мин биирдэ даҕаны, кимҥэ даҕаны ити туһунан кэп­сии илигим. Төннөн кэлбиппэр, атастарым, эчэйбэккэ тыыннаах эргиллибиппин көрөн үөр­бүттэрэ. Арай, мин сүрэхпэр ыар баттык сөҥмүтэ. Ону ол диэбэккэ, кинилэргэ эппитим:

– Көннөрү сылайдым…

Төһөтүн да иһин, кыралаан уоскуйан барбытым. Ол эбэтэр… букатыннаахтык буолбатах. Арай, би­лэ­рим: кини бэйэтин сулуһугар төннүбүтүн. Тоҕо диэтэххэ, халлаан сырдыыта өлүгүн кумахха бул­батаҕым эбээт. Өлүк оннук үлүгэр ыйааһыннаах буолбата ини.

Мин, билигин, түүнүн сулустары истэрбин сө­бүлүүбүн. Биэс сүүс мөлүйүөн хобо тыаһын курдук…

Итиннэ дьиктитэ, баар, хойчооҥҥо томторук уру­һуйдуурбар үүнүн тиэрбэһин умнан кэбиспитим! Кыра тыгын хойчоонугар ону кыайан кэтэрдибэт. Ол иһин куруук бэйэбиттэн ыйытабын: кини сулуһугар билигин туох буола турара буолла? Арай хойчоон сибэккини сиэн кэбистин?

Ардыгар бэйэбэр этэбин: «Суох, суох бөҕө буол­лаҕа дии! Кыра тыгын түүнүн сибэккитин таас хал­пааҕынан бүрүйэр уонна хойчоонун куруук ма­ныыр…» Оччоҕо мин дьоллонобун. Онуоха, сулус­­тар бары симиктик күлсэллэр. Ардыгар аны этэ­­­бин: «Сороҕор киһи көтүмэх, ыһыллаҕас со­ҕус буолар эбээт… Оччоҕо араас буолуон сөп! Арай биир эмэ киэһэ кини таас халпааҕын умнан кэбистин, эбэтэр хойчоон түүн уоран көҥүл-босхо бардын…» Ити санааттан, хоболор бары ытаһаллар…

Барыта туох эрэ таабырыннаах, киһи өйүгэр баппат. Эһиэхэ, ким мин курдук Кыра тыгыны таптаабыкка, ити суолтата суох буолбат: сир үрдэ бүтүннүү биһиэхэ ураты буолар. Ол, баҕар, Киэҥ куйаар хайа эрэ муннугар, хаһан да харахтааба­тах хойчооммут, биһиги билбэт сибэккибитин сиэбититтэн буолуон сөп.

Халлааны көрүҥ. Уонна бэйэҕититтэн бэйэҕит ыйытыҥ: «Ол сибэкки тыыннааҕа дуу, эбэтэр хайы сах суох буолбута дуу? Аны, хойчоон ону сиэн кэбистэҕэ буолуо?» Оччоҕо көрүөххүт: туох барыта уларыйа түһэрин…

Арай, ол хайдах курдук сүдү суолталааҕын, биир даҕаны улахан киһи, өйдүө суоҕа!

 

Бу, мин санаабар, күн анныгар баар быдан кэрэ уонна ордук курус сир. Бу кумах куйаар муннуга, хайы сах инники сирэйгэ уруһуйдаммыта. Ону ол диэ­бэккэ, эһигини үчүгэйдик өйдөөн көрдүнэр диэн, хат уруһуйдаатым. Кыра тыгын аан маҥнай бу сиргэ түспүтэ, уонна мантан сүппүтэ. Хаһан эмэ Аапырыка кумах куйаарыгар түбэстэххитинэ, бу сири тута билэр курдук, болҕомтолоохтук көрүҥ. Өскөтө эһиги онон ааһар түгэннээх буол­лаххытына, ыксаамаарыҥ, ол сулус анныгар кыл түгэнэ бытааран ылаарыҥ диэн, эһигит­тэн көрдөһөбүн! Уонна, өскөтө, эһиэхэ, көмүс бат­тахтаах кыра уолчаан кэллэҕинэ, кини чуордук күллэҕинэ уонна эһиги ыйытыыгытыгар тугу да хардарбатаҕына, кини кимин тута таайыах­хыт. Оччоҕо – олус диэн көрдөһөбүн! – кини төннөн кэлбитин туһунан, түргэнник миэхэ суруйаарыҥ. Миигин курус санаабыттан аралдьытаргытын, умнаайаҕыт.

 Куорсуннаах тылбааһа

Чолбон. – 2019. – №1, 2 

 

Быһаарыы тылдьыт:

 

Тыгын – древнетюркский титул царско-ханских фамилий, наследных принцев

Түҥ тыа – глухой лес

Моҕой – крупный змей

Сүлүһүннээх эриэн үөн – ядовитая змейка

Сүлүһүн – яд, отрава

Идэ – профессия

Мохсуо – якутская игра похожая на крекет

Сүүйүүлээх оонньуу – азартная игра

Халампаас – увеличитель видения, телескоп

Омсолоох – вредный, отрицательный

Ыраахтааҕы – царь, король

Киэмсик – честолюбивец

Дуоспуруннаах киһи – деловой человек

Таҥара кийиитэ – майский жук

Аал – транспорт

Тэбиэн – верблюд

Күөгүрэп – географ

Устуорук – историк

Астыраныам – астроном

Эпимиэринэй – эфемерный ( мимолетный: призрачный, нереальный)

Акыйаан – океан

Булкаан – вулкан

Өтөн – голубь

Чолбон – планета

Халлаан эттигэ – небесное тело

Сир – Земля

Хатааһын чолбоно – Юпитер

Кураан чолбоно – Марс

Дьэллэҥэ – Венера

Киэҥ куйаар – Вселенная

Абааһы Тайаҕа – Жезл дьявола (прототип баобаб придуманный переводчиком)

Хой (хойчоон) – баран (барашек)

Быта уга – простой луговой цветок

Лээби сибэккитэ – тоже

Баабыр – тигр

Дьүрүскэн – музыка

Болдьох – срок

Нохтолоох сүрэхтэн – от всей души

Хаан өлбөх – багровый

Тиэргэн – определенный участок

Ыйааччы-кэрдээччи – стрелочник

Көлүйээччи – возчик, водитель, машинист

Сыахай – кукла

Саахал – поломка, авария

Күн чээрэтэ – краткий миг от дня

Сыккыс уута – родник, родниковая вода

Ситим уота – электричество

Кэнтиньиэннэр – континенты

Саҥа Сэлээндийэ – Новая Зеландия

Абыстыраалыйа – Австралия

Банаар – фонар

Соҕурууҥҥу Амыарыка – Южная Америка

Хотугу Амыарыка – Северная Америка

Хотугу бүөлүс – Северный полюс

Соҕуруу бүөлүс – Южный полюс

Чуумпу акыйаан – Тихий океан

Куутук – курица

Омурдуу уу – глоток воды

Тамах хатара – жажда

Быллаар – бугор

Сардаҥа – сияние

Сүмэ – основа

Минньигэс сүмэһин – нектар, мед

Биис – племя

Халтай – зря

Оҥкучах – яма

Мэктиэ – клятва, обещание

Сүргэ – настроение

Көтөр аал – самолет, летательный аппарат

Чэчэгэй – висок

Суолдьут – проводник

Үүн – уздечка

Үүн тиэрбэһэ – железо уздечки

Томторук – намордник для теленка сосунка

Бүтэҥи – приглушенный